بخشی از مقاله
چکیده:
شاهنامه فردوسی متعلق به موزه دموت به عنوان یکی از شاهکارهای مهم دوره ایلخانی شناخته شده است. برای بررسی تصاویر این اثر نفیس دانستن این نکته اساسی ضروری است که نقاشی ها و تصاویر این کتاب علت وجود و بخش اصلی این شاهنامه به شمار می آیند. در این پژوهش ضمن بررسی دلایل این امر به بررسی ویژگیهای بارز و ارزشمند موجود در نگاره های شاهنامه دموت خواهیم پرداخت. همچنین به این سوال پاسخ خواهیم داد که سبک منحصر به فرد به کار گرفته شده در مصورسازی این نسخه حاصل چه فرایندی می باشد.
در شاهنامه دموت به صورت بارزی با تصاویر انسانی پر رنگ تر و جلوهگرتر از نسخههای مشابه پیشین روبرو هستیم، اما در مورد فضای کلی و پس زمینه وضعیت دیگری حاکم است که ناشی از الهام گیری نگارگر از فضاسازی های های نرم و رنگ های ملایم نقاشی های چینی است. همنشینی این دو سبک اجرایی در نگاره های شاهنامه دموت به شکل بسیار چشم نواز و متعادلی مشاهده می شود که خود بیانگر تبحر و شناخت بالای خالق این تصاویر است.
عناصر موجود در داستانها معمولا در کادر بزرگ و مستطیل شکلی قرار گرفته اند و فضای زیادی را در صفحه اشغال میکنندبه. شکل کاملاً واضحی در تمامی نگارههای این شاهنامه ویژگیهای تصویر نگاری برساختار کلی صفحات غالب است. پرداختن و به تصویر کشیدن حالات و عواطف انسانی و سعی در نمایش احساسات شخصیت های مربوط به داستان های مختلف شاهنامه که در این نسخه به طور خاص به آن پرداخته شده، دستاوردی کاملاً نو و جدید برای تصویرنگاری های آن دوران بوده است. مجموع این ویژگیها شاهنامه دموت را در جایگاه اثری بسیار مهم و حیاتی در هنر نقاشی ایران مطرح میکند.
مقدمه :
با استیلای مغول بر ایران ، در اواخر سده هفت و اوایل سده هشت هجری ،هنر نگارگری آغاز به اقتباس ها و ابداعاتی نمود وسرانجام در سده ی دهم از پویایی باز ماند. حکومت ایلخانیان با انتقال منابع تصویری الهام بخش از چین به ایران تأثیر بسیار زیادی بر سبک و کیفیت آثار هنری آن دوران در ایران گذاشت.در همین زمان، تحت حمایت ایلخانان کتاب نگاری در زمینههای علمی و تاریخی و همینطور مصور سازی برخی متون قدیمی همچون شاهنامه ی فردوسی رونق گرفت.
شاهنامه ی دموت که به نام کسی که آنرا در اوایل سده ی بیستم تصاحب کرد مشهور شده است ،محصول یکی از همین کارگاه ها است.در تصاویر این کتاب عناصر ایرانی و چینی در کنار هم دیده می شودو مناظر طبیعی اغلب به سبک چینی ساخته و پرداخته شده است.در عوض تصاویر انسانی و لباس افراد به صورت کاملاً پررنگ و با حال و هوای ایرانی کشیده شده است. - ملکی. - 74. 1378 نگاره ی بر دار کردن مانی تنها برگی از این شاهنامه است که در ایران و در موزه رضا عباسی نگه داشته می شود.
سایه پردازی های آن به شیوه آب مرکب اما رنگ آمیزی ساختمانها و چهره ها به صورت جسمی و پر رنگ اجرا شده است. رویین پاکباز در کتاب نقاشی ایرانی گفته است : این نسخه احتمالا در حدود 120 نگاره داشته است که توسط چند نقاش اجرا شده اند. ولی هم اکنون تنها چند تصویر پراکنده از آن باقی مانده است. - پاکباز - 60 .1383. اما »بازیل گری« در کتاب نقاشی ایران می گوید: شاهنامه دموت 60 ورق دارد که بیشتر آن مصور و فقط تعداد کمی متن بدون تصویر بوده که دارای اندازه ای به ابعاد 40 . 29 سانتی متر می باشد.
- گری . - 31 .1369. میتوان گفت رنگهای شاد و تند و زنده که مربوط به سبک نگارگری هنرمندان ایرانی است وقتی در شاهنامه دموت کنار چشم انداز های سرد و ملایم سبک چینی می نشید تعادل و تحرکی زیبا به تصاویر میبخشد.نگارگر با چیدمان عناصر بصری در یک کادر مشخص و با کنار هم قرار دادن رنگها و همینطور بازیهای خلاقانه با فرم و رنگ در صفحه، به شکل ماهرانه ای تصاویری شگفت انگیز و پر رمز و راز خلق نموده است .
شاهنامه دموت ،برای سلطان اویس یکی از شاهزادگان آل جلایر نوشته شده بود. آل جلایر و آل مظفر در جنوب غربی ایران حکمروایی میکردند. نگارههای این شاهنامه تا قرن دهم هجری در تبریز نگهداری میشد و بعدها در آشفتگی دوره محمدعلی شاه، توسط یک فرد پاریسی به نام »ژرژ دموت« از ایران خارج و به صورت برگ برگ به موزهها و مجموعهداران سراسر دنیا فروخته شد.
این شاهنامه به علت اینکه دارای ابعاد نسبتاً بزرگی است اخیراً به »شاهنامه بزرگ« معروف شده است. شاهنامه دموت را می توان نقطه اوج ترقی نقاشی عهد ایلخانی دانست که مسلماً تأثیر هنر چینی نقشی با اهمیت در این ترقی داشته است. - گری. - 34. 1369 مهمترین پیشرفتهای مینیاتور در اوایل قرن چهاردهم یکی غنای رنگ و دیگری باز کردن ساختمان کمپوززیسیون است. - پاکباز. - 61. 1378
مینیاتور های شاهنامه دموت به وسیله چندین نقاش اجرا شده اند و حتی ایجاد آنها را به دهه های مختلف قرن چهاردهم نسبت میدهند وکاملا واضح وآشکار است که چندین نقاش بر روی این کتاب کار کرده اند . - همان . - 34 درنگاره های این شاهنامه ملاحظه میکنیم که سنتهای ایرانی و بین النهرینی پیش از مغول با سنتهای خاور دور آمیخته شدهاند و گاه یکی بر دیگری برتری یافته است.
بیشک تصویر گران این شاهنامه در دست یابی به این بیان حماسی مرهون فردوسی بودهاند زیرا نظیر آن را در نقاشی چینی نمی یابیم.به قول بازیل گری این سبک قوی در تصویرگری از چالش میان سنت ذاتی ایرانی و مهارت های کسب شده از هنر چینی حاصل آمده است. - آرامودا. - 180 . 1383 ترکیب بندی ها در تصاویر، دارای چنان استحکام و وحدتی است که مهارت نقاش را به طرز فوقالعادهای بیان می نماید.
مجالس سوگواری در این مجموعه از اهمیت زیادی برخوردار است وجزو تابلوهای پر ازدحام این کتاب محسوب می شوند. در تمام تصاویر مربوط به سوگواری چشم مخاطب اثر به طور شگفت انگیزی در صفحه به گردش در میآید و بیننده به هیچ عنوان دچار مرداب بصری و یا درگیری نگاه در منطقه ای خاص در تصویر نمی گردد.
این ویژگی یکی از مهمترین و اصولیترین قوانین مربوط به مبانی هنرهای تجسمی میباشد که به طور جدی در آموزشهای هنری مدرن مورد دقت و توجه قرار میگیرد و در کمال ناباوری توسط نگارگران این شاهنامه که برخی از آنان از سوادخواندن و نوشتن نیز محروم بودهاند به شکل خارقالعادهای در سرتاسر این مجموعه تصویری اجرا شده است.
در بسیاری از نگاره های شاهنامه ی دموت ، شاهد حضور خطوط عمودی و افقی و ایجاد قرینه سازی هایی در تصویر می باشیم. چنین تقارنی یک قرن پیش از خلق تصاویر این شاهنامه توسط ایرانیان به بین النهرین راه یافت و نشانگر این است که ابداعات چینی با مفهوم ایرانی از نقاشی متناسب بوده است. در برخی نگاره ها ،برخلاف فضای معمول نگارگری ایرانی ،به طور سطحی پرسپکتیو رعایت شده است .به ندرت نیز شاهد به نمایش گذاشته شدن عمق در تصاویر میباشیم.
