مقاله فدوی طوقان و رویکرد نوستالژیک

بخشی از مقاله

چکیده

نوستالژی یکی از مباحث مطرح در نقد روان شناسی است که در فارسی به حسرت سروده یا دل تنگی بازگردانی شده است. حسرت گذشته های شیرین و تقابل زمان حال با گذشته، نوستالژی نامیده می شود. غم غربت و دوری از وطن، یادکرد مرگ، حسرت دوران کودکی و جوانی، جدایی معشوق، یاد دوران باشکوه تاریخ، باستان گرایی و آرزومندی آرمان شهر از مولفه های آن به شمار می روند.

فدوی طوقان، شاعر معاصر ادبیات عرب، اشکال و ابعادی از دردمندی، حسرت و دل تنگی را در شعر خود به نمایش گذاشته است. این مقاله در رویکرد نوستالژیک وی به گذشته، غم غربت و دوری از وطن، از دست دادن عزیزان و عشق به وطن و آرزومندی آرمان شهر و اسطوره گرایی تامّلی نموده و در صدد برآمده تجلیّات هریک را تبیین سازد.

-1مقدمه

نوستالژی - Nostalgia - یا »غم غربت « - آشوری، - 246 :1381 روایت دلتنگی، احساس بیگانگی و بیزاری از واقعیات موجود و ممکن، همچنین مجالی برای ورود به ساحات خوشایند از بین رفته و دست یابی به خوشیهای گم شده انسان است. ناسازگاری با محیط پیرامون و واقعیت های آن و نارضایتی از بودن در عرصه واقعیات نامطلوب زندگی، می تواند بازتاب های گونه گون در زندگی انسان پدید آورد، »یکی از آن ها تلاشی ذهنی برای انکار واقعیت ها و جبران آنچه از دست رفته، است.

چنین تلاشی غالبا ناخواسته و ناخودآگاه است و عواملی پنهان، در شکل گیری آن نقش ایفا می کنندقابلیّت. های مختلفی که ذهن در اختیار دارد، در این حرکت به ابزارهای موثری برای التیام حسرت و دل تنگی انسان، بدل می شوند.

یکی از این توانمندی های بشر، تخیّل«»است، او برای تحقق آرزوهای فروکوفته و نومیدی هایی که با آنها روبرو شده، به تخیّل پناه می برد و با حسرت به وقایع پیرامون خود می نگرد و به مسیر آرزومندی و آرمان جویی پا می گذارد؛ هرگاه ذهن راه رهایی از غم و اندوهی که حیات ذهنی و انتزاعی اش را در برگرفته، در گذشته جست و جو کند، حسرت و دلتنگی که »نوستالژی « خوانده می شود، در او پدید می آید.

نومیدی ها و ناکامی های حیات این فرصت را به ذهن بشری می دهد که به گذشته بازگردد و حسرت خود را در آن و از آن نشان دهد. این مسئله تنها در حیطه پزشکی و روان شناسی تواما بذهن بشر نیست، بلکه هنر و ادبیات نیز بستری برای تجلّی چنین بازگشتی در انسان ایجاد نموده اند.

آثار هنری نیز »جلوه گاه صادق اضطراب و حسرت بوده اند  و تناقضات درونی بشر را در خود در قالب های مختلفی نشان داده اند و مجسّم نموده اند. همچنین ادبیات به مثابه آیینه ای دیگر، بیگانگی انسان با روزگار خود و ناسازگاری با واقعیت های حیات را در خود نمایان ساخته و تجلی گاه دیگری برای روایت حسرت و دل تنگی بشری گردیده است. ادبیات معاصر نیز از این امر مستثنی نبوده و » بیش از هر عصر دیگری، معبر تضادهای درونی و برونی« - براهنی، - 11 :1371 بشری بوده است.

حسرت و تاسف بر گذشته از موتیفهای رایج در ادبیات به خصوص شعر فارسی است، »شاعران دوره سلجوقی به دوره محمودی حسرت می خورند و شاعران دوره محمودی از دوره رودکی با حسرت یاد می کنند

قابل بیان است نوستالژی محدود به شعری خاص و سبک مشخصی نیست و غالب گونههای شعر عرصهای برای بازتاب دلتنگی و غم و اندوه شده اند. شاعر معاصر نیز دلتنگی و احساس غربت را جان مایه کلام خود قرار داده و آن را مایه تسکین خاطر می داند و با این شیوه و نسق، اعتراض خود را به شرایط موجود عصر بیان می کند. از جمله شاعرانی که در ادبیات معاصر عرب، شعرش با دغدغه-های نوستالژیک همراه است، »فدوی طوقان« است که در این مقاله تحلیلی و توصیفی به بیان برخی از مولفه های نوستالژی در شعر وی پرداخته می شود. پژوهشگران درصدد هستند مولفه های نوستالژی را در اشعار وی یافته و برای آنها شواهدی ذکر نمایند.

-1-1 پیشینه پژوهش:در تبیین پیشینه این موضوع می توان گفت در مورد نوستالژی و مولفه های آن در ادبیات معاصر مقالاتی نوشته شده که بیشتر در زمینه اشعار شاعران ادبیات فارسی معاصر به تحریر درآمده است و برخی از آنها به عنوان منبعی برای این مقاله ذکر گردیده اند و در راستای تحلیل اشعار ادب عرب، مقالهای با عنوان »بررسی پدیده نوستالژی در اشعار ابن خفاجه« به قلم علی باقر طاهری نیا و نسرین عباسی - - 1390 به چاپ رسیده است، اما در مورد رویکرد نوستالژیک اشعار فدوی طوقان نوشتهای توسط پژوهشگران مشاهده نگردید.

در زمینههای دیگری در پیوند با اشعار فدوی طوقان، مقالاتی نوشته شده که برخی از آنها به عنوان منبع در این جستار تحلیلی-توصیفی مورد استفاده قرار گرفته اند، از این میان می توان به »فدوی طوقان و شعر او - 1386 - « به قلم ابوالفضل رضایی، »نواهای سوگ از خنسا تا فدوی طوقان - 1385 - « نوشته ی نجمه رضایی، »الملامح الرومانسه فی شعر طوقان - 1434 - « پژوهش ریحانه ملازاده، »با فدوی طوقان در سروده ای آرمانگرا - 1383 - « به قلم سیدمحمدرضا ابن الرسول، »جلوه های پایداری در سروده های فدوی طوقان - 1391 - « تحقیق مشترک سیدحسین سیدی و شیرین سالم و »جلوه های وطن پرستی در شعر زنان فلسطینی با تکیه بر اشعار فدوی طوقان - 1389 - « اشاره کرد.

-2 بحث و بررسی

-1-2 نوستالژی و مولفه های آن

نوستالژی واژه ای فرانسوی است که برای آن معانی همچون میل به بازگشت به خانه و کاشانه و غم غربت - پورافکاری، - 1011 :1382 و حسرت گذشته - باطنی، - 572 :1380 و فراق، درد دوری، درد جدایی و آرزوی گذشته - آریان پور، - 3539 :1380 آمده است. معادل این کلمه در زبان عربی، الاغتراب، الغربه و الحنین است. - فیروزآبادی، 383 :1406 و - 630 این اصطلاح مربوط به حوزه روان شناسی بوده و در مورد »سربازانی به کار می رفته که بر اثر دور شدن از خانه و خانواده دچار نوعی افسردگی و بیماری شدند، رفته رفته وارد سایر حوزه ها مخصوصا علوم انسانی و از جمله ادبیات شده است.«

از مهم ترین و تاثیرگذارترین عوامل در ایجاد حالت نوستالژی در شاعر و نویسنده، » مسائل سیاسی و اجتماعی، مشکلات فردی، ویژگی های روحی و روانی، تاثیر مدرنیسم و صنعت جهان معاصر بر روابط و روحیه ی انسان هاست.

ادبیات معاصر و مکتب شعری رمانتیسم به سبب داشتن اصولی همچون طبیعت گرایی، آزردگی از محیط و زمان فعلی و گذر به خاطرات و گریز به بازآوری خوشی های از دست رفته، بسامدگاهی برای فرایند روانی نوستالژی است. به نظر می رسد شاعر یا نویسنده معاصر این اصول را به عنوان یک اندیشه و مضمون شعری به محتوا و درون مایه کلام خود وارد کرده است.

توجه به این مقوله در شعرمعاصر فارسی به طور ویژه ای دنبال شده است. از علل توجه می توان به »اوضاع سیاسی، احتماعی و اقتصادی حاکم بر جامعه، تغییر خلقیات و روحیات شاعران، مهاجرت و تبعید، نحوه زندگی شاعران، مسائل خاص زندگی، غم و حسرت از دست دادن اطرافیان، غم و درد پیری و اندیشیدن به مرگ، یادآوری خاطرات دوران کودکی و نوجوانی و ... اشاره کرد.

نوستالژی می تواند فردی یا جمعی باشد؛ دوری از زادگاه و وطن، جدایی از یار، خاطرات دوران کودکی و نوجوانی و جوانی و یادکرد حسرت آمیز آن، یادکرد مرگ، غم و حسرت از دست دادن عزیزان مربوط به حوزه نوستالژی فردی است و یادکرد دوران با شکوه و صلابت تاریخ یک قوم و سرزمین و خاطراتی که ریشه در تاریخ و فرهنگ دارد و با اسطوره پردازی و باستان گرایی توام است، در حیطه نوستالژی جمعی قرار می گیرد.

-2-2 فدوی طوقان

از جمله شاعرانی که در ادب معاصر عرب، شعرش توام با دغدغه های نوستالژیک است، »فدوی طوقان« است. فدوی عبدالفتاح آغا طوقان، شاعر بزرگ و معاصر زن عرب درسال 1917 میلادی در شهر نابلس کرانه باختری رود اردن متولد شد. او در خانواده فرهیخته فلسطینی به دنیا آمد. فدوی در بستر فعالیتهای ادبی و فرهنگی برادر بزرگتر خود » ابراهیم طوقان« که ازشاعران معاصر و بزرگ عرب به شمار می رفت، تلمذ کرد و بسیار آموخت، او خود در خانه و به دور از مکتب و مدرسه و با آموزش های »ابراهیم طوقان« مطالعات وسیعی در شناخت شعر معاصر عرب و همچنین ادبیات غرب داشت و توانست در زمینه ادبیات صاحب نظر و دیدگاه خاص خود شود. مطالعات او در شعر دوران عباسی و اندلسی از او شاعری متکی بر شناخت ریشه و سنت ساخت و با مطالعه آثار غرب توانست به اقتضای زمانه و با حفظ شئونات شعری کلاسیک عرب پتانسیل های تازهای را وارد شعر خودکند.

فدوی به همراه »نازک الملائکه« و »سلمی الخضراء الجیوسی« مثلث بنیانگزار شعر زن معاصر عرب به شمار می رود. شعر فدوی شعر ناب عرب با شناخت عمیق از زیبایی های حسی زنانه است. فدوی شاعری سیاسی ومبارز بود که هم صدایی او با محمود درویش و شاعران دیگر مبارزه مردم فلسطین قدرت عجیبی به شعر او داده بود؛ قدرتی که در بستر مبارزات مردم فلسطین حضوری روشن بینانه داشته و همواره توانسته شعر را درشاعرانگی خود به وقایع پیرامون پیوندی منطقی بزند، او درسال 2003 میلادی چشم از جهان فروبست، فلسطینیان »فدوی« را مادر شعر مبارزه و ایستادگی می دانستند و مرگ او را یک ضایعه برای خویش به شمار آوردند.

از او آثار متعددی منتشر شد، ازجمله سه کتاب »وحدی مع الأیام - 1952 - «، »وجدتها - 1957 - «، »اللیل والفرسان - 1959 - «، »اعطنا حبا - 1960 - «، »امام الباب المغلق - 1967 - «، »علی قمه الدنیا وحیداً - 2000 - «، تموّز» و الشیء الآخر - 1987 - « و انّه» اللحن الاخیر2000 - «م - . از این مجموعه ها، شش مجموعه اول در یک کتاب با عنوان »دیوان فدوی طوقان « چندین بار توسط موسسه انتشاراتی دارالعوده بیروت تجدید چاپ شده و دو مجموعه پایانی نیز توسط دارالشروق در اردن به چاپ رسیده است.

-وی جوایز زیادی را برای اشعار خود دریافت کرد؛ وی جایزه زیتون نقرهای در فرهنگ حوزه دریای مدیترانه - ایتالیا1992م - ، جایزه سالانه گل بابونه در شعر از سوی انجمن نویسندگان اردن - 1983م - نشان قدس از سوی سازمان آزادی بخش فلسطین - 1990م - جایزه جشنواره جهانی نویسندگان زن معاصر - ایتالیا1992م - جایزه ی بین المللی کافافیس در شعر - قاهره 1996م - و جایزه سالیرنو در شعر ایتالیا و جایزه سپر طلایه داری شعر - اردن - را نصیب خود کرده است. از آثار منثور وی میتوان به »اخی ابراهیم - 1946 - «، رحیله جبلیه، رحله صعبه - - 1985 و الرحله الاصعب - - 1993 اشاره کرد.

-3-2 مولفههای نوستالژی در اشعار فدوی طوقان -1-3-2 خاطره فردی فدوی طوقان

عشق و زندگی عاشقانه و سفرهایی که به نوعی در زندگی فرد تاثیر گذاشته است، همه خاطرات فردی است که »تکرار آنها به سبب نارضایتی از وضع موجود است و منجر به حس دلتنگی میشود.

« خاطره و یاد همه حوادث و رخدادهای گذشته که در زندگی ادبا پیش آمده، به شکل بارز در آثار آنها منعکس شدهاست، »برخی از این پیشامدها به گونهای است که شاعر تماما در فضای آن به سر می برد. -

به نظر می رسد اشعار فدوی طوقاننیز که روشن و دور از هرگونه غموضاست، از حضور این خاطرات خالی نیست، از جمله مولفه های خاطره فردی که می توان در سرودههای وی دید، میتوان به غم غربت و دوری از وطن، از دست دادن عزیزان، حسرت و اندوه نبود عشق، دلتنگی برای گذشتهای که سپری شده و شاعر در آرزوی بازگشت آن است، اشاره نمود. در زیر برای هر کدام از این موارد شواهد و مصادیقی از سرودههای وی ذکر میشود و مورد تحلیل قرار می-گیرد.

الف - غربت ودوری ازوطن: در حوزه ادبیات هرگاه شاعر و یا نویسنده، شعر یا نوشته خویش را، آمیخته با احساسی از دلتنگی همراه با حسرت و اضطراب برای سرزمین خود نماید، فردی غربت زده و دلتنگ برای سرزمین نامیده میشود