مقاله لزوم بهره گیری مناسب از نور و رنگ در ارتقاء کیفیت محیط های شهری

بخشی از مقاله

چکیده

نور و رنگ دو مقوله بسیار مهم شکل دهی به فضاهای شهری می باشد که در صورت استفاده نا بجا و ناهماهنگ در فضاهای شهری سبب پایین آوردن سطح کیفی شهر می شود.عدم توجه به استفاده صحیح از نور و رنگ متناسب با محیط و منطقه شهری سبب ایجاد سر در گمی در شهر و سلب آسایش شهری و ...می شود.تاکنون تحقیقات زیادی در خصوص تاثیرات مناسب نور و رنگ در محیط شهری صورت گرفته است اما اثرات منفی نور ورنگ در فضاهای شهری و راهکارهای بهبود فضای شهری به لحاظ بهره گیری از نور و رنگ متناسب با محیط مورد بررسی قرار نگرفته است .

هدف از این تحقیق ارائه راهکارهای خوانایی بیشتر فضاهای شهری با استفاده مناسب از نور و رنگ در فضاهای شهری می باشد. و به سوالاتی چون: آیا سیما و منظر شهرهای امروزی در مقایسه با شهرهای سنتی به لحاظ رنگ و نور دچار یک نوع آشفتگی بصری است؟

بنابراین فرضیه تحقیق به این صورت است »به نظر می رسد سیما و منظر شهرهای امروزی در مقایسه با شهرهای سنتی به لحاظ رنگ و نور دچار یک نوع آشفتگی بصری می باشد.« و ایا نورپردازی متناسب با محیط می تواند در ارتقاء کیفیت شهری تاثیر بگذارد؟می پردازد. این تحقیق به شیوه توصیفی-تحلیلی گردآوری شده است و یافته های حاصله از این تحقیق نشان می دهد که جهت رسیدن به خوانایی و هویت از چه راهکارهایی بایستی بهره جست تا محیط شهری ملموس تر و قابل درک تر شود.

-1مقدمه:

-1-1طرح مسئله:

تئو گیمبل در کتاب 'شکل، صورت، رنگ و شفا' می گوید: در آغاز ظلمات مقدس حکمفرما بود و از این ظلمات نور سر برآورد. نور و تاریکی،رقص آفرینش را به پایکوبی برخاستند و بدینگونه رنگهای لطیف متولد گردیدند. از آنجا که بخش مهمی از تعامل انسان با محیط پیرامون به رنگهامربوط است، توجه به رنگها به عنوان عناصر زیبابخشی به محیط پیرامون انسان اهمیت ویژه ای دارد. عنصر رنگ جدا از توان بالا در ادراک تمایزهای محیطی، نقش تعیین کننده ای در حیات روانی، عاطفی انسان را به عهده دارد. با کاربرد درست رنگها در فضاهای شهری چهره ی شهر برای ما آرامش روحی و بصری را به دنبال خواهد داشت و درک ما از فضاها بیشتر خواهد شد.

نور ورنگ نه تنها یکی از مهم ترین عناصر خوانایی شهر هستند،بلکه ارتقا دهنده ی سواد بصری،عمق بخشیدن به فضاهای عمومی و در نهایت تجلی بخش بسیاری از مفاهیم و عناصری است که در شهر با مفهوم هویت شهری می شناسیم،همین اهمیت است که نور و رنگ را پایه و بستر منظر شهری قرار داده تا به کمک آن موجب ارتقای زندگی شهروندی شوند.

رنگ و نور به فرم و فضا معنا می بخشند و خوانایی آن را بیشتر می کنند،همان قدر که افزودن نور ورنگ به عناصر شهری آن را هویت دار می کند به همان میزان می تواند باعث بی معنایی و خوانا نبودن آن و در نتیجه آشفتگی بصری فضای شهر می شود. اگر بخواهیم دو مقوله ی نور و رنگ را به صورت مجزا مورد بررسی قرار دهیم می توان گفت :

نور:بخش عمده ای از درک هویت شهر وابسته به نورپردازی فضاهای شهری است که از طریق آن می توان به خوانایی شهر کمک کرد ،در شهر نمادپردازی کرد،که به ایمنی فضاهای شهری افزود ودر نهایت شهری جذاب وقابل سکونت را برای شهروندان ایجاد کرد .نورپردازی شهر باید هارمونیک احساس برانگیز و نمادگرایانه باشد.نورپردازی شهری علاوه بر ایجاد شرایط ادامه فعالیت ها و کارکردهای شهری در شب هنگام،در ایجاد امنیت و آسایش و جذابیت محیط های شهری نقش به سزایی را ایفا کند.[

رنگ:رنگ زندگی است،زیرا دنیای بدون رنگ مسبب فضای مرده می گردد.ما رنگ را در شهر در نماهای ساختمان، کف سازی،مبلمان شهری،فضای سبز،وسایل نقلیه وحتی لباس افراد می بینیم که همه ی آنها در تعیین چهره ی رنگی شهر تاثیر زیادی دارند.امروزه ما بایستی به گونه ای طراحی کنیم که عنصر رنگ در آنها فقط وسیله ای برای خودنمایی نباشد.چه بسا که توجه به جنبه های عملکردی و فیزیکی رنگ ها بدون در نظر گرفتن تاثیرات روانی آن باعث آزار رنگ های بکار رفته در محیط و برروی افراد شود.از گیاهان با رنگ های طیف سبز،آبی،بنفش سازنده این مضمون هستند.

-1-2اهداف تحقیق:

-1اهمیت رنگ و نور در تقویت هویت شهری و خوانایی محیط

-2بررسی رنگ و نور در شهرهای سنتی و معاصر

-3بررسی چگونگی استفاده از نور و رنگ جهت دستیابی به آسایش روانی و حس تعلق مکان

-1-3پیشینه ی پژوهش:
 
بر اساس مطالعات کتابخانه ای،تئوگیمبل در کتابش به نام شکل،صورت،رنگ،شفاء این مسئله را بیان کرده است که حدو 80هزار سال پیش بشر موفق به رنگ کردن اشیاء شد؛و تا اوایل 18 میلادی رنگ کردن اشیاء بیشتر جنبه ی تزئینی داشته است.

یوهانس ایتن در کتاب خود به نام »هنر رنگ«که در سال 1961 درآلمان به چاپ رسیده،نوشته است،رنگ همه ی مواهب خود را به همه تقدیم می کند ولی رموز نهان تر خود را فقط برای شیفتگان واقعی مکشوف می سازد وتنها کسانی که عاشق رنگ هستند می توانند زیبایی و کیفیت ذاتی آن را درک نمایند.

بر اساس مطالعات داخلی،مقدم و شعبانی در سال 1392 مقاله ای با عنوان روانشناسی رنگ و کاربرد آن در شهر ارائه داده اند.در این مقاله ضمن بیان خواص رنگ به بحث روانشناسی رنگ و کاربرد آن در شهر پرداخته اند.

اعتمادی فر در سال 1388 در مقاله ی خود به نقش روشنایی شهری و طراحی نورپردازی در امنیت شهر پرداخته است.

سارا داوده در سال 1393 مقاله ای با عنوان بررسی عامل نور در گرافیک و تبلیغات شهری ارائه داده است.نتایج حاصل از مطالعه و بررسی این پژوهش نشان دهنده ی آن است که در محیطی که برای تبلیغات از نور استفاده شده است جلب توجه بیشتری برای مخاطبان داشته و بر افراد تاثیر شگرفتی گذاشته و همچنین بر زیبایی محیط می افزاید.

-1-4سوال و فرضیه:

-به نظر می رسد نورپردازی متناسب با محیط می تواند در ارتقا کیفیت شهری تاثیر بسزایی داشته باشد.

-به نظر می رسد استفاده از رنگ مناسب با محیط می تواند خوانایی شهر را ارتقاء دهد.

-به نظر می رسد استفاده از نور و رنگ در محیط های شهری می تواند سبب آرامش روحی و روانی افراد جامعه شود.

-1-5روش تحقیق:

پژوهش حاضر از نوع توصیفی-تحلیلی است،و اطلاعات موردنیاز آن از طریق مطالعات کتابخانه ای -اسنادی گردآوری شده است.

یافته های تحقیق:

کیفیت:

معنای لغوی واژه ی کیفیت در فرهنگ زبان فارسی عمید،چگونگی،چونی،صفت و حالت چیزی عنوان گردیده است.

کیفیت چگونگی یک پدیده می باشد که تاثیر عاطفی یا عقلانی خاص بر انسان می گذارد.این تاثیر به گونه ای باشد که حواس انسان قادر به درک آن باشد

محیط:

فرهنگ لغات فارسی معین،محیط را در برگیرنده،احاطه کننده و جای زندگی آدمی معرفی می کند.[7]در روانشناسی منظور از محیط مکان زندگی مردم و شخصیت های موجود در جامعه است.

کیفیت محیط:

مفهوم کیفیت از جانب نظریه پردازان:کیفیت محیط را می توان به عنوان بخش اساسی از مفهوم گسترده تر کیفیت زندگی تعریف کرد:ترکیبی از کیفیات پایه نظیر سلامت و ایمنی یا جوانبی نظیر آسایش و جذابیت شاخص های ذهنی یا کیفی و شاخص های عینی یا کمی هستند

با در نظر گرفتن نگرش کالبدی به محیط و فضا می توان گفت که:چگونگی عناصر و رابطه ی موجود میان عناصر ادراک شده فضا،کیفیت هایی را ساطع می کند که به تنهایی و یا با یکدیگر باعث احساس هایی مانند - هویت و خوانایی و... - در فرد می گردند.این احساس ها معلول کیفیت هایی مانند - وضوح،تفوق،منحصر بودن و... - می باشند،که به آنها کیفیت های فضایی می گویند.

نور:

یکی از مهمترین عوامل کیفی و نمادین بوده و از نظر کارکرد عملی از جایگاه ویژه ای در معماری و شهرسازی برخوردار است.اصلی ترین کارکرد نور،چه طبیعی و چه مصنوعی،روشن کردن فضا و فرم های ساختمانی است که آن را روشنایی می نامیم.با این حال نور با استفاده از نبوغ معمارانه و توجه به سه عامل:

.1زیبایی شناسی

.2مفهومی و معنایی .

3نمادین مورد استفاده قرار می گیرد که آن را نورپردازی می نامیم.

رنگ:

نکته عجیب و جالب در مورد رنگ این است که در واقعیت، رنگ وجود ندارد! از نظرعلم فیزیک چیزی وجود دارد که دارای جسم و یا ماده باشد و بتوان به آن شکل داد و آن را لمس کرد. شیء رنگی را می توان لمس کرد و یا به آن شکل داد؛اما این خود آن شیء است که موجودیت خارجی دارد نه رنگ آن. رنگ تنها ظاهردارد، چیزی که به صورت لحظه ای دیده می شود؛ همین و بس..

رنگ در شهرهای سنتی:

رنگ های طبیعی مصالح محلی که بناها به وسیله ی آن ها ساخته می شد،به شهر چهره ی هماهنگ و همگون می داد و با روحیه،اقلیم و فرهنگ مردم نیز بیشتر مطابقت می کرد به این ترتیب رنگ هر شهر تثبیت شده بود و جنبه ای از هویت آن محسوب می شد.بنابراین با وجود تفاوت در مقیاس و عملکردها ،نوعی وحدت کلی بر سراسر شهر حاکم بود.هر شهر هویت رنگی خاص داشت.

در این شهرها،بناهای شاخص شهری به ویژه بناهای مذهبی با تزئینات کاشی فیروزه ای رنگ در زمینه خاکی خود می درخشیدند و خود را متمایز می کردند.شهرهای کویری،با آسمان آبی،درختان سبز و بناهای خاکی و گنبدهای فیروزه ای رنگ، تصویری چشم نواز در ذهن وخاطر هر بیننده ای حک می نمودند. تجربه حرکت در چنین فضاهای شهری به دلیل وحدت آن، آرامش بخش و به دلیل تنوع رنگی به جا و حساب شده سرزنده و متنوع بود.

نور در شهرهای سنتی:

به تبع رنگ که در گذشته بیشتر از طبیعت الهام گرفته می شده ،نور نیز بیشتر به صورت طبیعی تامین می شده و با استفاده از نورگیرهای مشبک،پنجره های ارسی و ... به ایجاد نور و ایجاد سایه روشن در فضاهای مسکونی می پرداختند و در بناهای شاخص مانند مسجد و کاروانسرا و... با توجه به کاربری که داشتند نورپردازی طبیعی منطبق با فضا صورت می گرفته گاه با سرپوشیده کردن بخش هایی از کوچه و مسیرهای شهری،نوعی تعامل بصری میان نور و سایه در آنها به وجود می آورند.

بدین وسیله برای رهگذران در مسیر تنوع ایجاد می کردند و حس طولانی و کسل کننده بودن راه را در فرد از بین می بردند.در برخی بخش های شهر نیز با ساختن رواق و ایجاد نوعی هارمونی تاریک و روشن توسط سایه و نور در فضای تحت پوشش آن نوعی تنوع در فضا پدید می آوردند.در بازارهای ایران نورگیرهای سقفی ،مسیر حرکت را در فضای تنگ و تاریک راسته بازار تعریف می نمودند.

رنگ در شهر های امروز:

در شهرهای امروز ما، استفاده از رنگ به معضلی بدون پاسخ تبدیل شده که سازندگان، معماران و طراحان ومردم عادی را به استفاده بی فکر و کورکورانه از رنگ کشانده است. شهرهای ما یک بوم رنگی بی هویت و مغشوش هستند که تنها موجب افسردگی روان پریشی و عصبیت افراد جامعه می شوند. در جامعه ما حساسیت افراد نسبت به فضا از میان رفته و افراد فاقد نگرشی منسجم در مورد چگونگی نمود فضاها هستند.

در نتیجه با فضاها به صورت انفعالی برخورد شده و اجازه داده می شود که سرعت زندگی روزمره و وقایع، ما را به دنبال خود بکشد.ما با مسائل مهم فضاهایمان از جمله رنگ به صورت مقطعی و موردی برخود می کنیم.شهرهای امروزی غالبا خاکستری هستند عناصر رنگی در آنها بیشتر سیمای رنگارنگ زباله هایی است که در همه محیط های شهر خودنمایی می کنند؛ پل ها، ساختمانهای سیمانی، سنگی و درختانی که از فرط آلودگی هوا سبزی شان رنگ باخته دیگر مجالی برای عرض اندام رنگ در آنها باقی نگذاشته است بطوری که متاسفانه شهروندان در برخورد با این نمادهای خشک و خشن تنها با آشفتگی بصری مواجه می شوند و آنچه باید در خدمت آرامش روانی شهروندان باشد برعکس عمل می کند، از طرفی هم در این رابطه هیچگونه اصول و مبانی مدونی برای محیط های شهری تعریف نشده، تا بتوان بر اساس آن مدیران و طراحان و حتی مردم را در انتخاب رنگ های مناسب برای محیط زندگی شان هدایت کرد.

نور در شهرهای امروز:

در دنیای امروز نورپردازی یک فن،علم و هنر است و با آنچه فعلا در کشور ما روشن کردن برای دیده شدن تعریف می شود،بسیار متفاوت است و بهره گیری از آن،برای بازآفرینی هویت شهری،توسعه کارآمد اقتصادی،اجتماعی،فرهنگی،فراغتی شهر و تقویت حیات مدنی و سرزندگی شبانه ی شهر ،ضرورتی غیرقابل انکار است که البته ضرورت این بازآفرینی در نسبت آن با مفهوم سیاحت و گردشگری معنای ژرف تری می یابد.زنده نگه داشتن فضاهای شهری و زیباسازی بیشتر آنها در شب،مستلزم تامین روشنایی بهتر و بیشتر فضاهای شهری است.در بسیاری مواقع نصب تعداد زیاد منابع نوری،ارزش بصری بیشتری نمی آفریند.به عبارت دیگر،امروزه مساله تهیه و تامین نور نیست ،بلکه تنظیم منابع نوری برای خلق محیط مناسب بصری مساله ی اصلی است

عوامل آشفتگی در شهر:

نوع ترکیب رنگ های استفاده شده در محیط های انسان ساخت بر شاخه های روحی و روانی شهروندان قویا اثر می گذارد.رنگ بر خلاف فرم،حجم،نما و یا کف سازی ،در لایه های پنهان قرار دارد و بسیاری از ما هنگام مشاهده یک منظر شهری به طور ناخودآگاه و یا خودآگاه از رنگ های موجود تاثیر می گیریم،در آیین نامه ها و ضوابط طراحی هم کمتر به مقوله رنگ پرداخته می شود.

امروزه انتخاب رنگ بناها اغلب به سلیقه صاحب ملک و یا اجناس موجود در بازار بدون توجه به اقلیم و فرهنگ انجام می شود.در حالی که در گذشته افراد سعی در فروتنی و درون گرایی داشتند و این موضوع در سادگی و پیرایه بودن نمای بناهایشان - چه از دید طرح و انتخاب مصالح و چه رنگ آمیزی - دیده می شود،به طوری که رنگ و یا بافتی خاص به نوعی شناسنامه هویتی آن شهر به شمار می آمد.

آشوب رنگ فضاهای شهری،نتیجه ای جز انفعال بصری شهروندان به همراه ندارد.عدم رعایت فاصله حداقلی میان این تابلوها،فضاهای موثر شهری را به جولانگاه رقابت این تابلوها بدل کرده است.این در حالی است که به اعتقاد کارشناسان تنش ها و نابسامانی های محیطی غیر قابل تحمل،موجب رفتارهای نامناسب می شود و می تواند بر شخصیت فرد اثر بگذارد و اگر به موقع تشخیص داده شوند می توان با تغییر رنگ محیط،وضعیت مناسب را به وجود اورد و شخصیت نا متعادل را تحت درمان قرار داد.

نور در تاریکی،حامل پیام ها و اشاراتی برای انسان است.از این خاصیت می توان در مشخص نمودن مسیرهای ورودی و خروجی مربوط به فضاهای تاریک و عاری از نور داخلی بهره گرفت. از نور برای القای حس خاص در انسان نیز می توان استفاده کرد. برای مثال،فضایی که با نور ضعیف مزین شده باشد می تواند نوعی حالت خلسه در انسان ایجاد کند.

علل مهم آلودگی نور در شهرها عبارتند از:

-نور چراغ های خیابانی

-نور خودروها

-تابش ناشی از نورافکن مخصوص روشنایی نما یا محوطه ی ساختمان ها

-نور علائم و تابلوها

-تابش ناشی از نور افکن های حفاظتی

-نور استودیوم های ورزشی