بخشی از مقاله
چکیده
سراسر آیات قرآن کریم از آغاز تا انجام در راستای رشد و شکوفایی عقل آدمیان است. از جمله مباحثی که قرآن به آن اهتمام ورزیده، بیان راه کارهایی در جهت توسعه و رشد خردورزی است. در تحقیق حاضر که به روش توصیفی تحلیلی انجام گرفته، چهار راهکار عمدهی پرسشگری، رایزنی، نقد و اجتهاد مورد بررسی قرار گرفته است.
با ذکر آیاتی برای هر یک از راهکارهای چهارگانه، آثار و نتایج خردورزی در جامعه را تبیین نموده و هر یک از راه کارهای فوق نشانگر جایگاه عظیم عقلانیت در قرآن کریم است و خدای حکیم همه پدیده ها و همه استعدادهای انسان را در جهت رشد عقلانیت او به کار گرفته و با برنامه های دقیق به او مدد رسانده تا به بلندای شایستگی و کمال عقلانی بار یابد و از جاهلیت و کم خردی برهد.
مقدمه
- زمر، - 9؛ آیا کسانی که می دانند و کسانی که نمی دانند برابرند، تنها خردمندان پند می گیرند.
آیه فوق اهمیت و ضرورت دانش و دانشمندی را از نظر قرآن کریم نشان می دهد. آن گونه که در قرآن کریم به تفکر و عقلانیت توجه شده، به مسائل دیگر چنین اهمیتی داده نشده است و بیان مسائل دیگر نیز بدون توجه به اندیشمندی و تعقل کارآمدی لازم را ندارد. بنابراین بجاست، اگر بگوییم سراسر آیات قرآن کریم، از آغاز تا انجام، چه آن هنگام که به پرستش خدای یگانه دعوت می فرماید و بی خاصیتی بت ها را گوشزد می کند؛ و چه آن جا، که به حیات اخروی و جاودانگی روح اشاره می نماید و یا چگونگی مراحل تولد انسان و حیات و حشر او در آخرت را مطرح می کند و چه آن گاه که از کوه و دشت و دریا و شب و روز و دیگر پدیده های طبیعی سخن می راند، یا آن گاه که از آسمان های هفت گانه و دوره های آفرینش آنها بحث می کند؛ همه و همه در راستای رشد و شکوفایی خرد انسان هاست.
در آغاز ظهور اسلام و دوران بعثت پیامبر - ص - وقتی که مردم در کوچه و بازار به رفت و آمد یا کسب و کار مشغول بودند، آیه ای نازل می شد و فکر مردم را در گیر می کرد. چون هر آیهای مستقیم یا غیر مستقیم انسان را به اندیشه و تامل سوق می داد.
ما به خاطر توجه و اهتمام قرآن کریم به این امر ارزشمند و توجه خداوند به سیراب کردن ضمیر تشنهی بنیآدم و بازنمودن دریچه های دانش جهت پاسخ گویی مناسب به روح حقیقت جوی بشر و این که میان سعادتمندی و دانشمندی رابطه ای حقیقی وجود دارد و اتصال به حق که تنها خواسته ی اصیل آدمی است در سایهی این رابطه میسر می گردد، به بیان راه کارهای عقلانیت از نظر قرآن پرداخته ایم.
تعلیم و تعلم آن قدر ارزشمند است، که خداوند در اولین نغمه های وحیانی خود به پیامبر اکرم - ص - ، همان پیامبری که خواندن و نوشتن نمیدانست، کتاب و کتابخانه ای ندیده و از محضر هیچ استاد و معلمی بهره نبرده و سفرهای علمی ننموده و در مجامع عالمان و دانشمندان حضور نیافته بود؛ به خواندن فرمان می دهد، خواندن به نام پروردگاری که با قلم، به انسان آنچه را که نمی دانست آموخت.
خدایی که برای بیان مقام والای علم و اندیشمندی، نخستین کلامش با پیامبر اسلام - ص - را با آگاهی دادن به بشر آغاز نمود و مقام خلیفه اللهی انسان را در گرو علم و تعقل او نهاد، و او را از این زاویه از فرشتگان برتر قرار داد، چرا که تعلیم آدم - ع - به فرشتگان، او را مسجود آنان قرار داد. خدایی که ارجمندی نوشتار با قلم را بیان داشت. زیرا نوشتار در حفظ کلام خدا تضمین کننده تر و برای بهرهوری عمومی کارآمدتر و در تعلیم و تعلم، گامی استوارتر و معقولتر است.
این مقال به بیان چند راهکار از راهکارهای فراوان خردورزی میپردازد. در راستای بیان راهکارهای رشد خردورزی، ارزشمندی و والایی دانشمندان نیز ذکر می گردد، آن گونه که می فرماید: : »یرفع االله الذین امنوا منکم و الذین اوتوا العلم درجات و االله بما تعملون خبیر - «مجادله، - 11 خداوند درجات کسانی را از شما که گرویده اند و آنان که بدیشان دانش داده شده است، بالا می برد.
در این آیه ایمان و دانش نشانه های رفعت و برتری انسان هاست. و خداوند دانش و نیروی تعقل را به بشر ارزانی داشته است، تحریض پیوسته قرآن بر اندیشیدن در آفاق - فصلت، - 53 و انفس - ذاریات، - 21، در خود قرآن - زخرف، - 3و در تاریخ - یوسف، - 111، و نیز سیر و تفحص در زمین - روم، - 9 همه و همه، برای توسعه و رشد زمینه های خردورزی و عقلانیت است.
ضرورت بازشناسی راه کارها
اساسی ترین تلاش انبیای الاهی در طول تاریخ زندگی بشر بر روی این کره خاکی معطوف به بارور ساختن ذهن و دل آدمی و بالندگی او در مسیر رشد عقلانی و توسعه آن بوده است، ما تاکنون به جنبه های گوناگونی از این مباحث اشاره کرده ایم، به نظر می رسد
یکی از مهم ترین مباحث این مجموعه تبیین راه کارهایی است که انبیای الاهی در ادوار مختلف تاریخ به کار گرفته اند، و به ویژه آنچه را که ما در پیش روی خود داریم، و آن تبیین راهکارهای توسعه عقلانیت در قرآن کریم است، بی شک تبیین این راه کارها و شناخت آن ها راه را برای به کار بستن آن ها بر ما هموار می سازد، و در نتیجهی اعمال آن شیوه ها دستیابی به راه کارهای تازه-تری نیز میسر می شود؛ در نتیجه گام های اولیه در جهت کشف و شناسایی راه ها و راه کارها امری بایسته و ضرورتی اجتناب ناپذیر است، در قرآن کریم راه هایی متعدد در جهت توسعه عقلانیت ارائه گردیده است، که به عمده ترین آن ها می پردازیم.
-1 رایزنی
اهمیت و جایگاه رایزنی به عنوان یک راهکار اساسی به قدری عظمت دارد که در قرآن کریم یک سوره با این نام فرود آمده است، که در آن پیامبر گرامی اسلام را به رایزنی و مشورت با یاران و مسلمانان فرا خوانده است، و از ویژگی ها و بر جستگی های جامعه اسلامی امر مشورت میان خود را ذکر نموده است؛ چنان که خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: الذین استجابوا لربهم و اقاموا الصلوه و امرهم شوری بینهم و مما رزقناهم ینفقون - شوری، - 38؛ آنان که دعوت پروردگارشان را اجابت کردند و نماز را بر پا داشتند و کارهایشان به طریق مشورت و رایزنی در میان آنان صورت می گیرد و از آنچه به آنان روزی داده ایم انفاق می کنند.
این آیه پس از ذکر امر مهم اجابت پروردگار و اقامه ی نماز به مهم ترین مسئله ی اجتماعی یعنی شورا اشاره می کند. انسان هر قدر هم از نظر فکری نیرومند باشد؛ نسبت به مسائل مختلف، تنها از ابعادی محدود می-نگرد و همه ابعاد مسائل بر او پوشیده است؛ و هنگامی که مسائل به شورا و رأی دیگران واگذاشته می شود و عقل ها و تجربه ها و دیدگاه های مختلف به کمک هم می شتابند؛ مسائل پخته تر و کم عیب تر می گردد. بنابراین بهترین پشتیبان انسان در امور مشاوره است.
در برخی روایات از رایزنی به عنوان "عین هدایت" تعبیر شده است؛ روایات اسلامی، مشورت را زمینه ی رشد عقلی و هدایت دانسته است ، و نسبت به مشاوره با افراد شایسته، تأکیدی بسیار دارد.
