بخشی از مقاله
چکیده
تو کم دهی و بیش به کیل و وزن روزی بود که از کم و بیشت خبر دهند
یکی از گناهانی که به کبیره بودنش تصریح شده، کمفروشی است.
کسانی که به گمان سود بیشتر، کمفروشی میکنند و از میزان جنس، کم میگذارند، در حقیقت ضرر و زیان کرده و در نتیجه اعتماد مردم را به کالا و خدمات خود از دست میدهند. از این رو خداوند متعال، کمفروشی به گمان سود را، عملی زیانآور و بدفرجام میداند و از انجام آن پرهیز میدهد.
در قرآن کریم نیز، هم او صریحاً وعده عذاب به شدیدترین بیان را در این خصوص داده و یک سوره - سوره مطففین - هم به این موضوع اختصاص یافته است. وفا در داد و ستد از جمله اموری است که انتظام زندگی و معیشت عموم بر آن استوار است. چنانچه تعادل و توازن در عوض و معوض رعایت نشود و در معاملات و داد و ستدها و قراردادها تعادل منظور نگردد، ضرر و زیان و غرر متوجه آحاد جامعه میگردد. در این نوشتار، به این موضوع، بیشتر پرداخته شده است.
مقدمه
در اسلام برای هر کاری احکام تکلیفی بیان شده است که به عنوان احکام خمسه تکلیفی واجب، حرام، مستحب، مکروه و مباح شناخته میشود. اما با توجه به اینکه اسلام دین اخلاق است و پیامبر اعظم - ص - مبعوث به مکارم اخلاقی است، فراتر از احکام قانونی و حقوقی، به آداب و لطائف اخلاقی و رفتاری نیز توجه شده است.
تجارت و داد و ستد در اسلام از جایگاهی بس والا برخوردار است. یک تاجر مسلمان باید جایگاه خود را به عنوان واسطه فیض الهی به بندگان ببیند. خرید و فروش و مبادله کالا و خدمات همانند دیگر عرصههای زندگی، از نظر اسلام دارای آداب و احکامی است که برای آن کس که قصد دارد وارد این عرصه شود دانستن آنها لازم و ضروری است، زیرا عدم آشنایی با آنها، موجب لغزیدن در دام ربا و حرامخواری و سلب برکت از مال و سرمایه فرد میشود.
فراگیری احکام و آداب، نخستین تکلیف: وقتی انسان در کاری وارد میشود میبایست همه ابعاد آن را بشناسد و حتی بر جزئیات آن واقف باشد تا بتواند به شایستگی از عهده کار برآید، از آنجا که مسأله اقتصادی پس از مسأله عبادت، مهمترین و اصلیترین تکلیف هر انسانی است - بقره/آیه - 3 و قوام جامعه به آن است - نساء/ آیه - 5، دانستن احکام و آداب این حوزه نه تنها شایسته بلکه به عنوان یک تکلیف و وظیفه مطرح است.
در حدیث است که حضرت امیرالمؤمنین علی - ع - بر فراز منبر میفرمود:یامعشر» التجار، الفقهُ ثم المتجر، الفقهُ ثم المتجر، الفقهُ ثم المتجر؛ ای تاجران، اول مسائل و احکام شرعی تجارت را فرا گیرید بعد مشغول تجارت شوید.« حضرت این جمله را سه بار تکرار کرد. کسانی که بدون شناخت نسبت به احکام شرعی و مسائل تجارت وارد این کار میشوند، به احتمال قوی در دام تجارت حرام و ربوی گرفتار میشوند و رزق حلال و طیب را به حرام و خبیث تبدیل میکنند.
اهمیت موضوع
کمفروشی از مفاسد اجتماعی و اقتصادی است، این صفت بد از دنیاطلبی، سستی و تنبلی افراد سرچشمه میگیرد که میخواهند با تصرف حق دیگران، خود را توانمند سازند و با کمکاری و از راه خلاف به سودهای کلان دست یابند.
کمفروشی گاهی در صنف فروشندگان و بازرگانان و گاه با کمکاری و بیدقتی در میان کارگزاران و در برخی موارد نیز با کوتاهی در آموزش و ابهام در نظریههای علمی، در میان استادان و صاحبان علم نمایان میشود.
در قرآن مجید و سایر آموزههای دینی، این عمل به شدت مذمت شده است، سورهای از قرآن - مطففین - به این موضوع اختصاص پیدا کرده و دربارهی سرانجام شوم کمفروشان به شدت هشدار داده است:
"وای بر کمفروشان! آنان که وقتی برای خود پیمانه میکنند، حق خود را بهطور کامل میگیرند، اما هنگامی که میخواهند برای دیگران پیمانه یا وزن کنند، کم گذارند. آیا آنها گمان نمیکنند که برانگیخته میشوند، در روزی بزرگ؟! روزی که مردم در پیشگاه پروردگار جهانیان میایستند" - مطففین/ آیات. - 8-1
قرآن کریم در مبارزه با این آلودگی اجتماعی به عنوان مهمترین وظیفهی پیامبران، بیان میکند. چنانچه دربارهی حضرت شعیب - ع - میفرماید:
» به سوی قوم شعیب، برادرشان شعیب را فرستادیم؛ گفت: ای قوم من! خدا را بپرستید که جز او، معبودی ندارید. دلیل روشنی از طرف پروردگارتان آمده است، بنابراین، حق پیمانه و وزن را ادا کنید و از اموال مردم چیزی نکاهید و در زمین، بعد از اصلاح، فساد نکنید. این برای شما بهتر است اگر با ایمان هستید - « مطففین/آیات. - 8-1
و در آیهی دیگری از زبان شعیب - ع - میفرماید:
» به سوی قوم شعیب، برادرشان شعیب را فرستادیم گفت: ای قوم من، خدا را بپرستید که جز او معبودی ندارید و در کیل و وزن کمفروشی نکنید که من خیر شما را میبینم و - اگر ظلم کنید - میترسم از روزی که عذاب سخت شما را فراگیرد - « هود/آیه .4 - 84
آداب معامله
دستورهای روشن و صریح اسلام درباره آداب معاملهها مانند: نهی شدید از کاستن ارزش کالا و کار مردم، حیلهگری در خرید و فروش، کمفروشی با پیمانه و ترازو، سوءاستفاده از بیتالمال و ... نظامی را ترسیم میکند که در آن ارتباطات و کنشهای جمعی با سهولت بیشتری صورت گرفته و اعتماد افراد جامعه را تقویت میکند. چرا که به واسطه آن، موانع پدید ساختن اعتماد در سطح جامعه و نیز مؤلفههای آسیبزننده به آن از بین میرود. نهی شدید درباره کاستن ارزش کالاهای مردم در آیه 85 سوره اعراف و آیههای آغازین سوره مطففین - مطففین، - 1-3، نشان از اهمیت مقوله رعایت ادب معامله در دیدگاه اسلام است. چنانکه امام باقر - ع - در ذیل آیه شریفه "وای بر کمفروشان" می فرماید:
"... خداوند تا کسی را کافر نخواند کلمه "ویل" را درباره وی به کار نمیبرد..."
روایت ها در اینباره نیز بسیار متعدد هستند و همه آنها مسلمانان را از عدم رعایت آداب معاملهها به ویژه کمفروشی، احتکار، خیانت در معامله و ... به شدت نهی میکنند و عقوبتی دردناک را برای آن تصویر میکنند. امیر مؤمنان علی - ع - نیز میفرماید:
"... هر زمان که مردم کمفروشی کنند، خداوند آنان را به خشکسالی، قحطی و کم شدن محصول - و در نتیجه گرانی - گرفتار سازد ..."
سیره علوی درباره رعایت آداب معاملههای بازار در جایگاه حاکم جامعه اسلامی نیز میتواند دستاوردهای نظری و عملی مناسبی را از حیث نقش دولت در خلق اعتماد از راه رعایت ادب معامله به ارمغان آورد. مصداق روشنی از این مدعا، نظارت امیر مؤمنان علی - ع - بر بازار و کارکردهای آن است. چنانچه امام باقر - ع - میفرماید: "علی - ع - هر بامداد در بازارهای کوفه... با تازیانهای بر دوش گردش میکرد، و بر سر هر بازار میایستاد و با صدای بلند میگفت: " ای تاجران و کاسبان! ...
از دروغ و سوگند یاد کردن خودداری ورزدید، و از ستمگری دوری کنید و با کسانی که - در ضمن خرید و فروش - به آنان ستم شده است با انصاف رفتار کنید، و دنبال ربا نروید، و پیمانه و ترازو را درست بدهید و از ارزش کالای مردم نکاهید و تباه و مفسد فیالارض نباشید