بخشی از مقاله
چکیده:
بر اساس شرایط جغرافیایی موجود، مادیها مسیرهای منشعب شده از رودخانهی زاینده رود هستند که مسیر خود را پیدا کرده و از غرب به شرق درنوردیدهاند. شهر اصفهان در مسیر این مادی ها شکل گرفته است.این مقاله در جهت بهبود درمان مادیها که ارتباط مستقیمی با بافتهای اطراف خود دارند قدم برمیدارد. این گونه بهنظر میرسد که میان مادیها و شرایط جوی و آب و هوایی که ایجاد میکنند و سکونت و تشکیل بافت رابطه معناداری وجود دارد. دستهای از محققین بر این باورند که در حاشیهی هر بافت تاریخی، یک مسیر آبیاری - مادی - ، چه آشکار و چه پنهان وجود دارد که در گذشته آبیاری به وسیله آنها انجام میشده است.
این مقاله برای نخستین بار تأثیر درمان مادی در درمان بافتهای تاریخی را به شکل مستقیم و غیر مستقیم بررسی میکند . پژوهش پیش رو بر آن است تا به وسیلهی باززنده سازی و درمان سیستمهای آبیاری - مادی - هویت مادیها و بافتهای متأثر از آنها را بازگرداند در نتیجه اگر فرصتی برای مادیها ایجاد شود که از لحاظ کارایی همچون گذشته عمل کنند درواقع فرصتی برای بازگرداندن ساکنان بومی و باززنده سازی بافت مهیا شده است.
مقدمه:
با دقت در عکس های هوایی، نقشه ها و متون موجود می توان دو نوع فضای شهری در اصفهان دوره ی صفوی تشخیص داد :یکی فضاهای اندامین که به طور عمده به جای مانده از دوره های پیشین است و دیگری فضاهای شهری طراحی شده که در دوره ی صفویه به گونه ای منظم ، هندسی و عمدتا یکباره ساخته شده است. در هرکدام از بخش های اندامین شهر به نظر می رسد ساختار شهر تاثیر گرفته از مسیر مادی رشد کرده است در حالی که در بخش های طراحی شده مسیر مادی تابعی از ساختار شهر شده است. با شناخت این مادی ها و بافت های متاثر از آن و با درمان آن ها می توان به بافت و ساکنان آن در درمان بافت کمک کرد. حال پرسش این است که:
-1با توجه به آن که آب ماده ی اولیه ی زندگی مادی محسوب می شود آیا با شرایط فعلی کمبود آب می توان درمان موفقی داشت؟
-2چگونه مسیر مادی ها در شکل گیری بافت تاریخی موثرند؟
-3درمان مادی چه تاثیری در بافت مجاور آن می گذارد؟
4عامل آسایش ساکنین بافت در کنار نگه داری مادی های تاریخی در جهت درمان بافت های مجاور مادی چگونه جایگاه خود را بدست می آورد؟
-1شناخت
سرتا سر جلگه اصفهان را دریایی فرا گرفته بوده و وضغ نسبی پستی و بلندی ها مانند کوه صفه یا بعضی نقاط دیگر که در سطح پایین تری قرار گرفته اند نشان می دهد که قعر این دریا ناهموار بوده و به مرور زمان رو به ضعف و زوال رفته است با توجه به موضوع فوق الذکر چنین استنباط می گردد که پس از خشک شدن دریایی که سرتاسر منطقه ی اصفهان را فرا گرفته بوده و پس از ظاهرشدن آب در سرچشمه زاینده رود و جاری گردیدن در مسیرهای مختلف چون شیب زمین ها متوجه جلگه اصفهان است و با التفات به این که زمین های اطراف تا حدی قابل نفوذ بوده و فقط تنها مسیری که آب می توانسته به حرکت خود ادامه دهد و خود را به باطلاق گاوخونی برساند یک لایه ی شیستی است واز آن جاییکه رودخانه در اوایل وحشی بوده مسلما هرجایی که شیب زمین و عوامل طبیعی به آن اجازه می داده انشعاباتی یافته و آنقدر این انشعابات پیشروی می کرد تا اینکه سدی طبیعی مانع از پیشروی آن گردد.
اگر این انشعابات و پستی و بلندی های اصفهان به دقت مورد بررسی قرار گیرد شاید بتوان گفت که: مادی های فعلی همان انشعابات اولیه هستند و یا لا اقل انشعابات فرعی اولیه با مادی های فعلی مسیرشان چندان از هم دور نبوده است. نهر های منشعبه از رودخانه ی زاینده رود را اصطلاحا مادی می نامند. به عبارتی مادی ها به عنوان شاخه هایی از زاینده رود قبل از دوران صفویه نیز وجود داشته و برای آبیاری مزارع و کشتزارها مورد استفاده بوده اند - اهری . - 1380 براساس مطالب عنوان شده درمتون تاریخی و همچنین پیشینه ی تمدن درجلگه ی اصفهان،به نظر می رسد پیشینه و قدمت احداث مادی ها به دوره های بسیار دورتر از صفویه و حتی به قرن های پیش از اسلام می رسد. 2شاهد دال به نظریه فوق را می توان به طور فهرست وار به این شرح بیان نمود:
-وجود تمدن در منطقه ی اصفهان در دوره های ماد،هخامنشی، اشکانی و ساسانی؛ آتشگاه اصفهان یکی از نشان های خاص مربوط به دوره های پیش از اسلام می باشد و شکل گیری تمدن های قدیم ارتباط مستقیم با آب داشته و همچنین ابن رسته در قرن سوم اشاره به وجود مادی ها و تقسیم آب را مربوط به زمان اردشیر بابکان دانسته است - محمودیان . - 1348
-براساس مطالب ارائه شده ازسوی خوارزمی که در قرن چهارم هجری نوشته شده است، در زمان ساسانیاندیوانِ کاست افزود وجود داشته که بر مسائل مربوط به آب نظارت و تصدی می کرده است. یکی از وظایف دیوان کاست افزود درمورد کندن کانال ها و شاخه های آن برای رسانیدن آب رودخانه ها به کشتزارها بوده است - محمودیان . - 1348 در باب معنای کلمه »مادی« معانی زیر آورده شده است:
» -مادی:» در تداول اصفهانی ها جوی بزرگ،مجرای آب که از نهری برای زراعت عمومی قری و قصبات جدا کنند،کانال اصلی شکاف گونه ای که میان بعضی میوه هاست،چون زردآلود، هلو، شلیل و...« - دهخدا بدون تاریخ - .
- مادی به لفظ فرس قدیم ممر و مجرای آبی را گویند که از رودخانه کوچکتر و از نهر بزرگتر باشد - شفقی . - 1381 -کلمه مادی در اصفهان اصطلاحیمحلّی است و به معنی نهرآب است - هنرفر بدون تاریخ - . از رودخانه به وسیله جویی هایی که آبش به فاصله کم و زیادی زراعت را مشروب می سازد، آب برداشته می شود، که این جوی ها را مادی می نامند - جناب . - 1376
درمجموع می توان گفت مادی نهر منشعب از زاینده رود می باشد که با شیب بسیارکم، آب را به سمت مزارع انتقال می دهد. نهر بزرگی که در بستری سنگی جاریست و تمام طول خیابان را از وسط آن میپیماید، حوض ها را سیراب می کند. در بسیاری از این حوضها آب، از فوارهها جهش میکند و در بعضی دیگر به صورت آبشارهای کوچکی سرازیر میشود. کف پیاده روهای خیابان سنگفرش و برای عبور انسان و اسب بسیار مناسب است و به فاصله هایی چند سنگفرش قطع و در زمین گلهای مختلف کاشته شده است - دلاواله . - 1370
سیر طی شده در شکل گیری محلات و وجود مادی ها نشان می دهد مادی ها به نوعی به عنوان معابر سبز ارتباط دهنده محلات و ساختار دهنده به رشد بوده اند. به گونه ای که ساخت و سازها به صورت کامل و پراز بالا به پایین در جنوب رودخانه شکل نگرفته و مانند شکل گیری سکونتگاه های اولیه که در کنار آب بوده، کناره مادی ها انتخاب شده اند و در امتداد آنها رشد کرده اند. در ارتباط ساختار اجتماعی و محیط اکولوژیک می توان چنین استنباط کرد که مادی ها مرز محلات بوده اند،محلاتی که سکنه آن از مناطق مختلف ارمنستان و گاها ایران آمده و خرده فرهنگ متفاوتی دارند.
با این وجود مسیر های مجاور مادی به عنوان مسیرهای مراسم خاص مورد استفاده بوده است. جالب توجه است که در این توسعه نه تنها به دسترسی آسان محلات به آب توجه شده است بلکه به حفظ فضاهای سبز لکه ای در میان ساخت و سازها به عنوان باغات و زمین های کشاورزی پرداخته شده. این زمین ها عموما در جاهایی که رودخانه چند شاخه شده و پرآب ترین نقاط است صورت گرفته بنابراین با کشاندن فضای سبز خطی پیرامون مادی ها و لکه های سبز باغات در میان ساخت و سازها به تعدیل گرما و خشکی هوا کمک کرده و بر خرد اقلیم تاثیرگذار است و نظم آب به عنوان اصلی ترین عنصر شکل دهنده محلات نظم ارگانیک آن ها را شاهد هستیم - احمدی و فروغمند . - 1391
-2عملکرد مادی :
نکته ی مسلم این است که اولین عملکردی که می توان برای مادی ها در نظر گرفت استفاده از سهم آب بندی های زاینده رود بوده است در واقع در گذشته مادی ها را با این هدف ساخته اند که بتوانند انشعاباتی از زاینده رود بگیرند و در آبیاری زمین ها و اراضی کشاورزی پیرامون شهر از آن ها بهره برند.
