مقاله فرا تحلیل فلسفه وجودی درس علوم تجربی در مقطع ابتدایی

بخشی از مقاله

چکیده

در نظام آموزشی ما، کتاب درسی از اهمیت و جایگاه ویژهای برخوردار است. به طوری که نظام آموزشی باید در این کتابها به گونهای برنامهریزی نماید که هم قوه جست و جوگری را در دانش آموزان شکوفا کند و دانستن و کشف مجهولات را برای آنها لذت بخش و نشاطآور سازد و هم آنچه را برای زندگی در دنیای امروز و فردا به آن نیازمندند، به آنها بیاموزد. درس علوم تجربی که یکی از درسهای اصلی دورههای ابتدایی است، به نوبه خود باید بتواند به هر دو هدف یاد شده دست یابد.

با توجه به قدمت بیش از 80 سال تدریس درس علوم در دوره ابتدایی، امروزه این درس با هدف اصلی پرورش سواد علمی و آموزش مهارتهای تحقیق تدوین و در حال تدریس میباشد. فراگیری علوم تجربی به دانشآموزان کمک میکند تا روشهای شناخت دنیای اطراف خود را بهبود بخشند، برای این منظور آنها باید مفاهیمی کسب کنند تا به کمک آنها بتوانند تجربههای خود را با یکدیگر در میان بگذارند.

آموختن علوم تجربی همچون سوادآموزی و حساب کردن امری اساسی و ضروری است که با زندگی روزمره ما در ارتباط است و با پیشرفت تکنولوژی اهمیت آن بیشتر شده است. به عبارت دیگر، آموزش علوم بیشتر به آموزش شیوه یادگیری میپردازد که آگاهی از آن برای هر دانش-آموزی لازم است. بنابراین، در این درس، محتوا و روش باید به گونهای طراحی شود که از یک سو به نیازهای فطری دانش آموزان در زمینه شناخت محیط پاسخ گوید، به آنان در پی بردن به شگفتیهای جهان خلقت کمک کند و معرفت آنان را نسبت به خالق جهان افزایش دهد و از سوی دیگر، آنها را با دانش و بینش مورد نیاز زندگی حال و آینده آشنا سازد.

.1 فلسفه آموزش علوم تجربی

یکی از ویژگیهای بارز انسان »کنجکاوی« است که از دوران کودکی تا پایان عمر، او را به »دانستن« و کشف حقایق و پردهبرداری از مجهولات سوق میدهد. این نیروی درونی، تکاپوی انسان را برای کسب »علم« و گریز از »جهل« افزون میکند. آنچه امروزه از دانش بشری، در شاخههای مختلف و رشتههای گوناگون، در دسترس ماست، حاصل تلاش انسانها در دورههای گذشته و نیروی درونی خدادادی آنهاست. بیتردید نسلهای کنجکاو آینده بسیاری از مطالبی را که اکنون برای ما مجهول است، کشف خواهند کرد.

بخشی از دانش امروز بشر که حاصل مطالعه و جست و جوی او در جهت شناخت جهان مادی و نظامها و قوانین آن است، »علوم تجربی« نام دارد. بشر برای کشف و شناخت اسرار این جهان مادی،عمدتاً از ابزارهای حسی خود استفاده میکند. به همین دلیل، نقش »تجربه« در این حوزه بسیار اساسی و تکیه بر آن بسیار ضروری است. بر این اساس، انسان برای توسعه و تقویت حوزه عمل خود، به ساخت دستگاههای گوناگون و دقیق دست زده است.

ساخت و تولید ابزارهای گوناگون، توانایی انسان را برای کشف رازهای جهان و طبیعت بالا میبرد و زندگی او را متحول میسازد. استفاده از دستاوردهای علمی و فناوری، در بعضی جهات، رفاه نسبی به همراه میآورد و به انسان کمک میکند تا کارهایی را که در گذشته با رنج و سختی و صرف وقت زیاد انجام میداده است، بسیار آسانتر و سریعتر انجام دهد. دانش آموزی که به مدرسه وارد میشود، دارای نیروی خدادادی کنجکاوی است؛ نیرویی که هر لحظه او را به سوی دانشی تازه و پاسخی برای پرسشهای بیشمار میکشاند.

از سوی دیگر، او باید برای زندگی در دنیای فردا- که دنیای علم و فناوری است- آماده شود. به این ترتیب، نظام آموزشی باید به گونهای برنامهریزی شود که هم قوه جست و جوگری را در دانش آموزان شکوفا کند و دانستن و کشف مجهولات را برای آنها لذت بخش و نشاطآور سازد و هم آنچه را برای زندگی در دنیای امروز و فردا به آن نیازمندند، به آنها بیاموزد.

درس علوم تجربی که یکی از درسهای اصلی دورههای ابتدایی است، به نوبه خود باید بتواند به هر دو هدف یاد شده دست یابد. در این درس، محتوا و روش باید به گونهای طراحی شود که از یک سو به نیازهای فطری دانش آموزان در زمینه شناخت محیط پاسخ گوید، به آنان در پی بردن به شگفتیهای جهان خلقت کمک کند و معرفت آنان را نسبت به خالق جهان افزایش دهد و از سوی دیگر، آنها را با دانش و بینش مورد نیاز زندگی حال و آینده آشنا سازد.

بر همین اساس، کارشناسان گروه علوم تجربی »دفتر تألیف کتابهای درسی« درصدد برآمدند که با مطالعه برنامه آموزش علوم سایر کشورها و تشخیص نیازها و شرایط کشورمان، برای آموزش علوم دوره ابتدایی طرح جدیدی را پیریزی کنند که مبتنی بر یک شحض یا منطق یک سازمان یا یک گروه، از راه مطالعه اسناد داخلی، یا درباره وضعیتهای اجتماعی که خطابه در آن تولیدشده است. مثلاً، شیوه جامعهپذیری در خطبههای نماز جمعه، کتابهای درسی، و یا درباره تجربهای تعارضآمیز همچون، تبلیغات زمان جنگ

.2 محتوای درسی کتاب علوم تجربی پایه پنجم ابتدایی

کتاب علوم تجربی پایه پنجم ابتدایی توسط دفتر تألیف کتابهای درسی ابتدایی و متوسطه نظری در سال 1394 تدوین شده است که دارای 12 درس میباشد و از صفحه 1 شروع شده و در صفحه 98 پایان یافته است که در اینجا به طور خلاصه به شرح هر یک از دروس پرداخته میشود

-1 درس 1 این کتاب که زنگ علوم - کاوشگری هدایت شده - نام دارد به شاخه فیزیک تعلق دارد. در این درس کاوشگری به عنوان یکی از روشهای یادگیری فعال آموزش داده میشود. در واقع دانش آموزان با چگونه کاوش کردن آشنا میشوند و مهارتهای فرایندی علوم را در خود تقویت میکنند.

البته در این درس همانند سایر دروس، یک مسئله یا رخداد واقعی مطرح میشود و این موضوع بهانه و بستری برای آموزش مفاهیم مورد نظر میباشد. هر چند در این درس مفهوم خاصی آموزش داده نمیشود و هدف آموزش کاوشگری است. بر همین اساس دانش آموزان در یک بازی شرکت میکنند و در حین بازی آنچه را که مشاهده میکنند به یاد خود میسپارند یا یادداشت میکنند . سپس در یک گفتگوی گروهی مشاهدات خود را برای سایر گروهها بازگو میکنند. این مشاهدات زمینه آموزش کاوشگری را فراهم میکنند.

-2 درس 2 به نام ماده تغییر میکند به شاخه شیمی تعلق دارد در این درس دانش آموزان با کمک معلمان تغییرات شیمیایی را بررسی میکنند. البته در این بررسی انواع تغییرهای شیمیایی مورد توجه نیست، بلکه راههای استفاده از انرژی مورد توجه است. از همین روی سوختن به عنوان قدیمی ترین و معروفترین روش بهرهبرداری از انرژی مواد مطرح میشود و در عین حال تغییر شیمیایی سوختن از زوایای گوناگون مورد بررسی قرار میگیرد. در ادامه تولید انرژی الکتریکی از انرژی ذخیره شده در مواد و همچنین انجام کار با استفاده از یک تغییر شیمیایی مورد توجه قرار گرفته است.

-3 درس 3 به نام رنگین کمان به شاخه فیزیک تعلق دارد دانش آموزان در سال اول آموختند که خورشید نور و گرما دارد. در سال دوم عبور نور از اجسام شفاف، نیمه شفاف و کدر را آموختند. در سال سوم با نور و بازتابشان از جسم و شرایط دیدن اجسام و آینهها آشنا شدهاند.

دانش آموزان در این درس از طریق کاوشگری و انجام فعالیتهای مختلف پی میبرند: رفتار نور هنگام عبور از محیطهای شفاف یکسان نیستمثلاً نور خورشید بعد از عبور از قطرههای ریز آب که در هوا معلق است به رنگهای مختلف تجزیه میشود - در روزهای بارانی و آفتابی رنگین کمان تشکیل می شود - یا نور بعد از منشور، حباب صابون یا خودکار به رنگهای مختلف تجزیه میشود. نور همچنین هنگام عبور از ذره بین یا لیوان محتوی آب که مانند ذره بین عمل میکند از جسم، تصویر تشکیل میدهد و به نورهای رنگی تجزیه نمیشود.

-4 درس 4 که برگی از تاریخ زمین نام دارد متعلق به شاخه زمین شناسی میباشد دانش آموزان در سالهای گذشته با مفاهیم رسوب، رسوبگذاری، لایههای رسوبی و نحوه تشکیل سنگ رسوبی آشنا شده اند. در این درس دانش آموزان از طریق کاوشگری به مفهوم فسیل، نحوه تشکیل آن در سنگ رسوبی و کاربردهای فسیل پی میبرند. با دیدن قسمتی از بدن انسان و جانور اطلاعاتی در مورد فسیل به دست می آورند.

-5 درس 5 به نام حرکت بدن متعلق به شاخه زیست شناسی می باشد در سال گذشته دانش آموزان با انجام فعالیتهای مختلف با انواعی از سلولهای بدن انسان و بخشهایی از آن، که مواد غذایی لازم را برای سلول فراهم میکنند و مواد دفعی سلولها را از بدن خارج میکنند، آشنا شدند. در این درس آنان مدل استخوان، ماهیچه و مفصل را میسازند و چگونگی کار ماهیچه، استخوان و مفصل برای انجام حرکت را می آموزند.

با انجام فعالیت و گفتگو، با انواعی از ماهیچهها، اسکلت، مفصل، مغز، نخاع و عصب آشنا میشوند. درباره راههای حفظ سلامت اسکلت و ماهیچه با یکدیگر گفتگو میکنند و درباره این که هنگام آسیب دیدن استخوان برای ترمیمان، چه باید کرد، اطلاعات جمعآوری میکنند. همچنین آنان با رابطه مغز، نخاع، عصب و ماهیچه برای انجام حرکت آشنا میشوند. همین طور به نقشهای اسکلت در بدن پی میبرند. در این درس دانش آموزان مهارتهایی مانند کاوشگری، اندازهگیری و مدلسازی را نیز تمرین میکنند.

-6 درس 6 چه خبر - 1 - ؟ نام دارد که به شاخه زیست شناسی تعلق دارد. در درس گذشته، دانش آموزان با مغز و عصب آشنا شدند و آموختند که مغز از طریق عصب اطلاعاتی را از چشم وگوش دریافت میکند. در این درس دانش آموزان با ساختار ساده چشم و گوش آشنا میشوند. بخشهای قابل مشاهده چشم و گوش را مشاهده میکنند و درباره کار این بخشها و نقش آنها در دیدن و شنیدن، فعالیت انجام میدهند و به طور خلاصه چگونگی دیدن و شنیدن را میآموزند. آنها با استفاده از شکلهای کتاب درباره حفظ سلامت چشم وگوش گفتگو میکنند و راههای مراقبت از این اندامها را با جمعآوری اطلاعات میآموزند.

-7 درس 7 به نام چه خبر؟ - - 2 که ادامه درس ششم میباشد به شاخه زیست شناسی تعلق میگیرد . در درس 6 دانش آموزان با دو حس بینایی و شنوایی و ساختارهای مربوط به آنها، چگونگی دبدن اجسام و شنیدن صداها - به اختصار - و راههای حفظ سلامت چشم و گوش آشنا شدند. در این درس آنها با ساختار و چگونگی کار سه حس چشایی، بویایی و لامسه در درک بو و مزه و لمس به طور مختصر آشنا میشوند. آنها ساختار ساده پوست را بررسی میکنند. درباره نقش بویایی در درک مزهها آزمایش انجام میدهند، با انجام یک کاوشگری به این نکته پی میبرند که تعداد گیرندههای لمس در پوست قسمتهای مختلف بدن یکسان نیست.

-8 درس 8 کارها اسان می شود - 1 - نام دارد که به شاخه فیزیک تعلق دارد. دانش آموزان در سال سوم با اهرم نوع اول آشنا شدند آنها آموختند با یک میله و تکیه گاه میتوانند اجسام سنگبن را جابجا کرد و اهرم از سه بخش تشکیل شده است نیرو- تکیه گاه - جسم.، در این درس دانش آموزان با وسیلهها و ابزارهای مختلف که مانند اهرمها عمل میکنند، کار میکنند و مشاهده میکنند در همه اهرمها، تکیه گاه بین جسم و نیرو قرار ندارند. اهرمها را به سه گروه طبقهبندی میکنند:

-1 اهرمهایی که تکیه گاه بین جسم و نیرو قرار دارد. - نوع اول - -2 اهرمهایی که جسم بین تکیه گاه و نیرو قرار دارد. - نوع دوم - -3 اهرمهایی که نیرو بین جسم و تکیه گاه قرار دارد. - نوع سوم -

-9 درس 9 کارها اسان میشود - 2 - نام دارد که ادامه درس هشتم میباشد، به شاخه فیزیک تعلق دارد. در این درس دانش آموزان از طریق کاوشگری و انجام دادن فعالیتهای مختلف با 5 ماشین ساده: گوه، پیچ، قرقره، سطح شیبدار و چرخ و محور آشنا میشوند و کاربردهای هر یک از این ماشینها را میآموزند.

-10 درس 10 به نام خاک با ارزش، به شاخه زمین شناسی تعلق دارد. دانش آموزان در سالهای گذشته با خاک و انواع آن آشنا شدهاند حتی با برخی از ویژگیهای آن مانند نفوذپذیری آشنا هستند. در این درس با مفاهیم خاک، گیاخاک و فرسایش خاک آشنا میشوند . همچنین عوامل مؤثر در تشکیل خاک، فرسایش خاک و راههای جلوگیری از فرسایش خاک را میآوزند. به اهمیت خاک پی میبرند و مانع از بین رفتن و فرسایش خاک میشوند.

-11 درس 11 به نام بکارید، بخورید که به شاخه زمین شناسی تعلق دارد. دانش آموزان درسالهای گذشته با گیاهان دانهدار و بدون دانه و انواع آنها آشنا شدهاند. آنها میدانند که همه موجودات زنده از جمله گیاهان برای زنده ماندن و رشد کردن به عواملی مانند آب، هوا، غذا و جای مناسب نیاز دارند. در این درس عوامل لازم برای رشد گیاهان یعنی آب، هوا، نور و خاک مورد بررسی قرار میگیرد و مطالبی را در این مورد میآموزند.

-12 درس 12 به نام از ریشه تا برگ، به شاخه زمین شناسی تعلق دارد. دانش آموزان در سالهای گذشته با گوناگونیهای ریشه، ساقه و برگ آشنا شده اند. آنها وظایف ریشه و ساقه را میدانند. در این درس در مورد تار کشنده، رگبرگ، آوند و روزنه و وظایف هر یک از آنها مطالبی را میآموزند

بنابراین کتاب علوم تجربی پایه پنجم ابتدایی از کل 12 درس، 4 درس متعلق به شاخه فیزیک، 4 درس متعلق به شاخه زمین شناسی، 1 درس متعلق به شیمی و 3 درس متعلق به شاخه زیست شناسی میباشد.