بخشی از مقاله
چکیده
گنجینههای موزه ای اسنادی پرمحتوا از ادوار گوناگون تاریخ ایران است. این آثار ریشه و پشتوانه هنرهای فراموش شده و یا رو به فراموشی محسوب میشوند. قالیهای باغی از آن دسته اسناد تصویری به شمار میآید که حاوی اطلاعات بسیاری از باغهای تاریخی ایرانی است. طرح باغی از نقشههای فراموش شده قالیست که در دوره زندیه - 1209-1163ه.ق1796-1750/م. - بسیار رایج بوده است.
هدف اصلی این مقاله معرفی قالیهای باغی موزهای عصر زند به عنوان سندی گویا و معنیدار است. یادداشت برداری از منابع کتابخانهای موجب گردآوری اطلاعات مکتوب، و مشاهده نمونههای موزهای منجر به درک و دریافت نشانههای تصویری شد. روش پژوهش در گام نخست توصیفی سپس تحلیل و تفسیر دستاوردهای مرحله ابتدایی است. قالیهای باغی موزهای متعلق به نیمه دوم قرن دوازدهم ه.ق جامعه آماری تحقیق را تشکیل میدهند. نمونهگیری گزینشی و غیراحتمالی انجام شده است.
مقدمه
بر جای ماندن آثار تاریخی اقبال و تحفهای ارزشمند برای پژوهشگران محسوب میشود. مشاهده، حضور و ثبت نتایج، حاصل مطالعات میدانی است. عصر زند اگر چه از نظر تاریخی به دوران حاضر نزدیک است اما غرض ورزی قاجاریان موجب از بین رفتن بسیاری از مواریث زندی شده است. در این میان هر سندی که نشان از آثار آنان داشته باشد غنیمت بوده و مطالعات علمی میطلبد.
قالی باغی به عنوان سند مصور باغ زند در مطالعات اصالت سنجی بسیار حائز اهمیت است. اگرچه باغ نظر، باغ جهان نما و تعدادی دیگر از باغهای زندیه هنوز هم پابرجاست اما در مکتوبات قاجاریه از تغییرات این محوطهها سخن رفته است. اگر قالی باغی متنی پیشینهدار و دست اول در نظر گرفته شود، شاخصههای اصیل زندی بارزتر است. این مقاله سعی دارد با مطالعه ویژگیهای اصلی و خاص قالیهای باغی به جای مانده از اواخر قرن دوازدهم ه.ق/ هجدهم م ارزشهای ناب باغ سازی عصر زندیه را شناسایی نماید.
پیشینه تحقیق
قالی باغی توسط پژوهشگران بسیاری مورد پژوهش واقع شده است. بیشتر مطالعات رویکردی نشانهشناسانه و نمادشناسانه و گاهی توصیفی داشتهاند. زارعی - - 1390، چیت سازیان - 1388 - مورد بررسی قرار گرفته. همینطور گودرزی و همکاران - » - 1392نمادگرایی باغ ایرانی در دوره اسلامی« نیز اجزای باغ ایرانی را مورد پژوهش قرار دادهاند. آنچه موضوع پژوهش حاضر را متمایز میکند؛ نگریستن به قالی باغی به عنوان سند مصور مطالعات باغسازی عصر زندیه است.
روش تحقیق
روش پژوهش در این مقاله، توصیفی و تحلیلی است. اطلاعات در دسترس و گردآوری شده حاصل یادداشت برداری از منابع کتابخانهای و ثبت مشاهده منابع تصویری بوده است. تجزیه، تحلیل و مرتب سازی دادهها منجر به تدوین این مقاله شد.
قالی باغی؛ تاریخچه و ساختار
تعدد قالیهای برجای مانده از اواخر سده دوازدهم ه.ق گویای اهمیت باغ و پیرو آن قالیهای باغی در دوره نامبرده است. نقشه باغی در قالی طرحی تکرار شونده1 بوده اما این طرح در عین حفظ شاکله کلی در هر دورهای متناسب با الگوهای حاکم تغییرات بسیاری داشته است. بررسی و مشاهده قالیهای موزههای جهان این نکته را در بر داشت که بیشتر قالیهای باغی در قرن دوازدهم ه.ق و بسیاری از این آثار در غرب و شمال غرب ایران بافته شدهاند.
ساختار طرح باغی یا چهارباغ
طرح باغی منظم و چهارگوشه است. همیشه دو جوی پهن مستقیم عمود بر هم به شکل چلیپا - صلیب - سطح آن را به چهار مربع یا چهار مستطیل تقسیم میکنند که به این طرح باغی یا چهارباغ گفته میشود.»نقش استخرهای اصلی و عمارات کلاه فرنگی در فرش بافته میشد و انواع درختان و گل های زیبا هم در آن به چشم میخورد و تصویر ماهیها درکانال های آب و پرندگان در میان شاخ و برگ درختان آن نمایان بود. - «نعیما، - 50 :1385 این طرح در هنر قالی بافی ایران به کرات تکرار شده است.
