بخشی از مقاله
چکیده
آنچه که در این مقاله به آن پرداخته شده است بوروکراسی و کاربردهای آن در نظام آموزشی است. اصول بوروکراسی از قبیل تقسیم کار، سلسله مراتب، قوانین و مقررات - رسمیت - ، مستندسازی و...
به طور مؤثر در نظام آموزشی ایران و سایر کشورها چه در زمانهای قدیم و چه در زمان حال مورد استفاده قرار گرفته است. البته در نوع، نحوه و میزان کاربرد آن تفاوتهایی داشته و در ایران دارای نواقص و کاستیهایی بوده است و نمیتوان گفت تاکنون در نظام آموزشی ایران نسخة اصل نظریة بوروکراسی بطور کامل پیادهسازی شده است.
آنچه که مسلم و واضح میباشد این است که در فرآیند آموزش سه عنصر اصلی سیستم آموزشی - سازمان با تمامی عناصر تشکیل دهندة آن - ، نیروی انسانی - کارکنان علمی و اجرایی و مدیران - و مخاطبان آموزش - فراگیران - درگیر هستند و هر یک از عناصر مذکور در جستجوی امتیازات و منافعی برای خود، از فرآیند آموزش میباشند. بنابراین فرآیند آموزش باید نظم و هماهنگی و همسویی را در بین آنان به گونهای فراهم سازد که امکان اجرای مدیریت آموزشی کارآمد و اثربخش را موجب شود.
مقدمه و بیان مسأله
نظریة بوروکراسی2 برای جلوگیری از هرج و مرج، حفظ ساختار و نظم و ثبات در سازمانهای گوناگون سیاسی، نظامی، تجاری یا فرهنگی پدید آمد و برای اولین بار توسط مارکس وبر - 1164-1122 - 3 مطرح شد -
بوروکراسی یا دیوانساالری، نظام اداری با سازمان بسیار بزرگ و گستردهای است که با عدة کثیری ارباب رجوع سرو کار دارد، وبر جامعهشناس آلمانی، بر پایة این اعتقاد که منطق و عقالنیت در رفتار انسان بسیار مطلوب است، بوروکراسی را وسیلهای برای دستیابی به عقالنیت در امور و فعالیتهای سازمان یافته تلقی میکرد به نظر او، توسعة بوروکراسیها در عصر جدید، به دلیل برتری فنی آنها با سایر اشکال سازمان است.
وی با مطالعاتی که در رابطه با سازمانهای دولتی در اروپا داشت و با توجه به شرایط آن زمان چارچوبی را برای اداره صحیح و اثر بخش سازمانها ارائه داد و او در این اندیشه بود که چگونه می توان اثر بخشی و کارایی سازمانها را افزایش داد
ازآن سو یکی از سازمانهای مهم و مؤثر در جهان امروز و آینده، نظام آموزشی و به خصوص نظام آموزش و پرورش میباشد، سازمانی که الگوی کلیه نهادها و مؤسسات و سازمانهای رسمی جامعه است. موضوع اساسی و محور اصلی این سازمان "انسان" است و مهمترین و دشوار ترین مسأله مبتال به انسان تعلیم و تربیت اوست. در این سازمان گسترده و عظیم، میلیونها کودک، نوجوان، جوان و حتی بزرگسال بهترین زمان حیات خود را در فضای مدارس و دانشگاهها به یادگیری و یاددهی میگذرانند. با توجه به رشد روز افزون جمعیت، تحوالت جامعه، اهمیت یافتن آموزش و پرورش و استقبال از تحصیل در دورههای مختلف تحصیلی، تعداد مدارس و دانش آموزان و دانشجویان افزایش یافته، در نتیجه اهداف و وظایف سازمان آموزش و پرورش پیچیدهتر و مأموریت آن گستردهتر و رسالت و مسئولیتهای آن سنگینتر شده است
به طور کلی در بوروکراسی، هدف آن است که از طریق پیشبینی و اعمال قوانین و مقررات رفتاری، رویهها و روشهای مؤثر انجام کار، آموزش کارکنان و رسمی کردن روابط، کارایی و اثربخشی را در انجام دادن وظایف سازمانی به حداکثر برسانند و به عبارت دیگر، بوروکراسی، سازمانی است که کامال برنامهریزی شده عمل میکند.
حال نظام آموزشی یا آموزش و پرورش امری است مختص انسانها که در زمانها و مکانهای مختلف به صورتهای متفاوتی تعبیر و تفسیر میشود و آموزش و پرورش، به طور روشن، به عنوان مجموعه فرایندهایی که نتیجه رشد انسان فرهیخته به همان صورت آرمانی که اکنون مورد نظر است در نظر گرفته نمیشود و نکته قابل توجه در این مقاله این میباشد که چگونه نظام آموزشی که با انسان و روح و جسم سرو کار دارد نظریه بوروکراسی توانایی رشد این نظام را نسبت به قبل دارد و بوروکراسی موجب افزایش کارایی و ثمر بخشی نظام آموزشی میشود که در انتها با توجه به یافتهها پاسخ داده میشود بنابراین اینکه مفاهیم اساسی و مبانی نظری و یافتههای تحقیقاتی در زمینة این نظریه کدامند و این نظریه چه کاربردهای اساسی در نظام آموزشی - آموزش و پرورش و آموزش عالی - دارد مسألة اساسی این تحقیق است.
اهمیت توجه به کاربردهای بوروکراسی
مدارس دارای خصوصیات دیوان ساالری بسیاری هستند، از جمله ساختار سلسله مراتبی با داشتن معلم ارشد یا مدیر در رأس هرم، معلمان بر مبنای تخصص در مدارس مشغول هستند و با توجه به سلسله مراتب به مدیران سطح باالی خود پاسخگو هستند
یکی از نکات قابل توجه در تئوری بوروکراسی توجه به قوانین و مقررات میباشد که این نکته در نظام آموزشی نیز اهمیت دارد پس آگاهی مدیران و معلمان از قوانین و مقررات آموزشی سازمانهای مختلف آموزش و پرورش کامال ضروری است؛ زیرا این امر موجب میشود نسبت به حقوق و مزایای معنوی و مادی خود و دیگران در زمینة تعلیم و تربیت واقف گردند و برای انجام دادن وظایف خود در زمینههای اداری و آموزشی توفیق بیشتری یابند
یکی دیگر از موارد مورد بحث قابلیتهای حرفهای میباشد که در بوروکراسی تعداد بیشماری از قابلیتهای حرفهای را به کار میگیرد؛ به این ترتیب که قابلیتهای حرفهای صرفا براساس تخصصهای افراد تقسیم میشود و این مهارتها از طریق تجربیات و آموزش افراد متخصص بدست میآید که مستلزم گذر زمان میباشد و به وسیلة آزمایشهای عینی مورد ارزیابی قرار میگیرد در نظام آموزشی اگر تخصصیسازیهایی صورت گیرد باید براساس برنامهریزی و عقالنیت باشد که این خود نیز مورد نظر تئوری مارکس وبر میباشد که باید از نظر تعداد معلمان در آن حیطه تخصصی و از نظر زمان در تنگنا قرار نداشته باشیم تا به آن هدف واالی مورد نظر در آموزش برسیم؛ در بوروکراسی تعدادی از جنبههای شغلی وجود دارد که گاهی به علت وابستگی و ارتباط متقابلی که با یکدیگر دارند روی هم قرار میگیرند
به طور کلی تئوری دیوانساالری بر مدیریت آموزشی، سایه انداخته است و قوانین بسیاری برای دانشآموزان و کارمندان وجود دارد که قسمت اعظم زندگی کاریشان در اختیار حاکمیت زمانبندی است
با توجه به اهمیت نظریه بوروکراسی و ویژگیهای شغلی و فرهنگی جامعه ایران، میتوان گفت این رویکرد هنوز برای جامعه ایران حتی در موسسات آموزشی میتواند کاربردهای مفیدی داشته باشد و یافتن این کاربردها در راستای بهبود روشها و کارکردهای مدیریتی نظام آموزشی امر مهم تلقی میشود.
مبانی نظری و پیشینه
مادر عصری زندگی میکنیم که عقالنیت و کارایی در همه شئون آن ارزش پیدا کرده است. به گونهای که غالبا انتظار داریم که مردم برای اعمال خود دالیل معقول داشته باشند. برای امور و کارهایی که انجام میدهیم، اهداف، مقاصد یا انگیزههایی قایل هستیم، عالوه برآن انتظار داریم که کارها با کم هزینه ترین و مؤثرترین وسایل انجام پذیرند. همین ارزشها در نهادها و سازمانهای جامعه مد نظر است. به زعم مارکس وبر، بهترین جلوهگاه این ارزشها در سازمان از نوع بوروکراسی است و بوروکراسی سازمانی است که تجسم کارایی و عقالنیت بوده و در عین حال بر اساس یک نوع قانون استوار است؛ و از سوی دیگر تحقق هدفهای آموزش و پرورش مستلزم سازماندهی و مدیریت است؛
در مدل بوروکراسی هدف آن است که از طریق پیشبینی و اعمال قوانین و مقررات رفتاری، رویهها و روشهای مؤثر انجام کار، آموزش کارکنان و رسمی کردن روابط، کارآیی و اثربخشی را در انجام دادن وظایف سازمانی به حداکثر برسانند. به عبارت دیگر، بوروکراسی، سازمانی است که کامال برنامهریزی شده، عمل میکند. پس از ترجمة آثار مارکس وبر به انگلیسی، مدل بوروکراسی ایدهآل و تأکید آن بر نظم و عقالنیت در فعالیتهای سازمانی، نظریههای سازمانی معاصر را قویا تحت تاثیر قرار داد. گرچه سازمانها به مرور، به انعطافپذیری ساختاری و رفتاری روی آوردند، اغلب سازمانهای امروزی، هنوز پارهای از ویژگیهای بوروکراسی راحفظ کردهاند.
از این رو، در هر نظام آموزشی طرح مشخصی برای سازمان و مدیریت امور آموزش و پرورش پیش بینی و تهیه میشود. طرح سازمان و تشکیالت نظام آموزشی و شیوه مدیریت آن، غالبا تحت تأثیر سیاستهای دولتی است. در طراحی و ایجاد نظام آموزشی و اتخاذ تدابیر کنترل و مدیریت آن، هر جامعهای خواهناخواه با مسائل مهم و مرتبط به هم روبرو میشود که پاسخگویی به آنها، مستقیما بر ساختار و تشکیالت نظام آموزشی و شیوه مدیریت و برنامههای آن تأثیر میگذارد
