بخشی از مقاله
چکیده:
ادیبان از باورهای مردم، به عنوان یکی از درونمایههای آثار خویش بهره بردهاند تا به اثر خود رنگ ملّی ببخشند و فرهنگ و سنتهای جامعه را در پیچ و خم حوادث از گزند فراموشی حفظ و از گذشتگان به آیندگان منتقل کنند.
فرمانروای ملک سخن و آموزگار ادب است که از دریچههای مختلف میتوان به آثار او نگریست، از جمله فرهنگ عامه را در آثار وی بررسی کرد. سعدیتوجّه خاصی به فرهنگ مردم دارد و میتوان از لابهلای آثارش بسیاری از ضربالمثلها و اصطلاحات عامیانه، آداب و رسوم مردم ایران را یافت.
در این مقاله، با استفاده از روش توصیفی تحلیلی و کتابخانهای سعی شده است فولکلور و ابعاد مختلف ادبیات عامیانه در گلستان سعدی نشان داده شود. نتایج بیانگر آن است که سعدی، آشنایی عمیقی با فرهنگ عامه دارد و از آداب و رسوم مردم، ضربالمثلها، باورها و پندارهای عامیانه بهره برده است و صدف این کتاب درّ و گنجینهای از ادبیات عامیانه را در دل خود محفوظ داشته است. بسیاری از ابیات و عبارات او حکم ضربالمثل یافته است. در این نوشتار پس از ارائه توضیحی از فرهنگعامّه، پیشینهی این مقوله بازبینی و انواع فرهنگ عامّه در گلستان بررسی شده است.
-1 مقدمه
ملّتها با آداب و رسوم و باورهای خاص فرهنگ و محیط خود پایدارند و به زندگی ادامه میدهند.»گاهی مطالعهی آثار بازماندهیفرهنگ عامّه، چنان روشنگر اخلاق و وضع روحی جامعهی عصر خویش است که هیچ کتاب تاریخ و جامعهشناسی نمیتواند چنین پرتوی بر زندگانی اجتماعی آن روزگار بیفکند. - «محجوب، - 68 :1382 فرهنگ عامّه در متن زندگی اقوام و ملّتها جریان دارد و به شکلهای گوناگون خود را نمایان میسازد. جنبهای مهمّی از زندگی انسانها بهصورت خودآگاه یا ناخودآگاه، با فرهنگ عامّه پیوند دارد. زمینهای پیدایش فرهنگ مردم متعدّد است، برخی از این باورها ریشه در مذاهب قدیم دارند، برخی دیگر از اسطورهها سرچشمه گرفته و پارهای نیز نتیجهی نیاز مردمان بودهاند. پژوهشگران فرهنگ عامّه، از جمله سی.اس. برن، موضوعات فولکلور را در سه مقولهی اصلی و چندین مقوله فرعی قرار دادهاند. این سه مقولهی اصلی عبارتند از:
1 باورها و عرف و عادات مربوط به زمین و آسمان، دنیای گیاهان و روییدنی، دنیای حیوانات، دنیای انسانی، اشیای مخلوق و مصنوع بشر، روح و نفس و دنیای دیگر، موجودات مافوق بشر، غیبگویی و معجزات و کرامات، سحر و ساحری، طب و طبابت؛
2 آداب و رسوم مربوط به نهادهای سیاسی و اقتصادی و اجتماعی، شعائر و مناسک زندگی انسان، مشاغل و پیشهها، گاهشماری و تقویم و جشنها، بازیها و سرگرمیهای اوقات فراغت؛
3 داستانها و ترانهها و ضربالمثلها، داستانها - حقیقی و سرگرم کننده - ، ترانهها و تصنیفها، مثلها، متلها، و چیستانها
هر سه مقوله در گلستان سعدی انعکاس یافته است،امّا در این نوشتار به دلیل محدودیّت حجم مقاله، تنها پارهای از مهمّترین باورهای مردمی که در گلستان سعدی انعکاس یافته است؛ پس از بحثی کوتاه دربارهی فرهنگ مردم، ذکر شده است.
-1-1 پیشینهی تحقیق
فرهنگ عامّه تا پیش از ورود فرهنگ و تمدن غرب به ایران، مانند بسیاری از مسائل دیگر چندان مورد توجّه نبود و اغلب روشنفکران و نویسندگان، آن را به دلیل این که در بین مردم عادی جریان دارد، حقیر میشمردند و از پرداختن به آن دوری میکردند.
با رواج داستاننویسی نوین و تغییر زبان و سبک نوشتار و ورود درونمایههای جدید به عرصهیادبیّات داستانی، داستان و رمان نیز پذیرای فرهنگ عامّه شد. این مسائل در کنار یکدیگر باعث توجّه پژوهشگران و نویسندگان به فرهنگ تودهی مردم گشت. »فولکلور در مغرب زمین از باستانیترین و حتّ ی داستانیترین ادوار تمدن یونان و روم تا قرون جدید، الهامبخش بسیاری از نویسندگان، شاعران، نمایشنامهنویسان و پژوهندگان بوده است
محمّدعلی جمالزاده 1376-1274 - ه. ش - نخستین نویسندهی ایرانی است که به کاربرد فرهنگ بومی و عامّه در داستان علاقه نشان داد. امّا او فرهنگ بومی را به گویشها و اصطلاحات و ضربالمثلهای محلّ ی منحصر کرده است، تا جایی که آثار وی گنجینهای از تعابیر و اصطلاحات عامیانه محسوب میشود.
بعد از جمالزاده، نویسندهای که با جدیّت و دقّت بسیار به فرهنگ عامّه در معنا و مفهوم کامل آن توجّه نشان داد، صادق هدایت 1330-1281 - ه.ش - بود. وی معتقد بود فرهنگ عامّه نزد مللی یافت میشود که دارای دو قشر تحصیلکرده و روشنفکر با تربیت عالی و قشر بیسواد و عامی هستند. این دوقشر با تعامل و زندگی در کنار یکدیگر فرهنگ عامّه را تقویت می-کنند و به آن شکل میدهند.
در باب باورهای عامیانه در ادبیّ ات فارسی آثاری چند در دست است که از جملهی آنها میتوان به موارد زیر اشاره کرد: عقایدالنساء معروف به کلثوم ننه تألیف آقا جمال خوانساری، فرهنگ عامیانهی مردم ایران در آثار صادق هدایت بویژه اوسانه و نیرنگستان،لغات و مصطلحات عامّه در آثار جمالزاده بویژه در مجموعهی یکی بود یکی نبود، چرند و پرند و امثال و حکم دهخدا، کتاب کوچه شاملو، فرهنگ افسانههای مردم ایران اثر علی اشرف درویشیان و رضا خندان، فرهنگ عامه در دیوان سنایی - پایاننامهیکارشناسی ارشد - از محمّدصادق محقق دانشگاه شهید چمران اهواز، مقالهای تحت عنوان رد پایی در کوره راه خرافات از محمدمهدی ناصح، باورهای عامیانه در شعر صائب از مریم سلحشور، و ... . دوفصلنامهیفرهنگ و ادبیّات عامه، فصلنامهی فرهنگ مردم ایران، فصلنامهی نجوای فرهنگ و ... نیز مجلاتی هستند که در این زمینه چاپ میشوند.
