بخشی از مقاله
چکیده
فرهنگ های لغت نقش معیارسازی دارند . وقتی تعریف ، املا و تلفظ واژه ای ثبت می گردد همه آن را به عنوان معیار قبول می کنند . در رشته هایی فرهنگ نوشته می شود که بیشتر راجع به آنها مطالعه شده باشد و به رشد و بالندگی رسیده باشد . به نظر می رسد خراسان ، سرزمین تقدس واژه ها ، این بالندگی را زودتر و بیشتر از سایر سرزمین ها یافته است .
بررسی جایگاه مشاهیر ادبی خراسان در فرهنگ نویسی ، که کمتر به آن پرداخته شده است ، ما را با جنبه های علمی ناشناخته تلاش آنها برای حفظ واژه های زبان فارسی و گویش های خراسان آشنا می کند و پژوهشگران جوان را به ادامه راه آنها در فرهنگ نویسی تشویق می کند ، راهی که دشوارتر و طولانی تر از سایر پژوهش هاست .
در این پژوهش با رویکردی توصیفی و تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانه ای به معرفی برخی از مشاهیر فرهنگ نویسی خراسان کنونی پرداخته شده است . نهضت فرهنگ نویسی در ایران از سرزمین خراسان و با لغت فرس اسدی توسی آغاز می شود و پس از آن تا به امروز مشاهیر ادبی خراسان بیش از 27 عنوان فرهنگ فارسی نوشته اند و با نگارش فرهنگ های گوناگون به واژه ها که قلب تپنده هر زبانی هستند ، جان تازه ای بخشیده اند .
مقدمه
سرزمین خراسان ، سرزمین تقدس واژه هاست و جایگاه پرورش خردمندانی است که واژه های زبان فارسی را پاس داشته اند . واژه هایی که قلب هر زبان هستند و فهم مشترک از جهان را برای کسانی که به یک زبان سخن می گویند ، فراهم می کنند و ابزاری قدرتمند برای بیان فرهنگ هر سرزمین هستند . یکی از راه های ثبت واژه ها ، گرد آوری آنها در فرهنگ هاست . کوشش اصلی فرهنگ نویس بر آن است که داده های مربوط به یک واژه - معنی ، تلفظ ، املا ، کاربردها ، شاهد ها و مثال ها - را تا حد ممکن برای کاربران قابل دستیابی قرار دهد .
معمولاْ در رشته هایی فرهنگ نوشته می شود که بیشتر راجع به آنها مطالعه شده باشد و در جامعه گسترش بیشتری داشته باشد و به رشد و بالندگی رسیده باشد . اگر مطلبی در فرهنگ درج شود ، برای ما در مقام حجت و برهان متقن قرار می گیرد ، حتی اگر مطلبی غلط باشد که هیچ فرهنگی بی غلط نیست ، باز هم مردم آن را می پذیرند و نقش معیار سازی دارد . وقتی تعریفی در فرهنگ آورده می شود یا تلفظی ضبط می شود ، دیگر همه آن را تصدیق می کنند و آن را به عنوان معیار و هنجار قبول می کنند .
قرن پنجم هجری را آغاز نهضت فرهنگ نگاری فارسی در ایران نامیده اند . این نهضت بزرگ با » فرهنگ اسدی « یا × » لغت فرس « اسدی توسی - وفات 465ه - در سرزمین خراسان آغاز می شود و بسیاری از مشاهیر ادبی خراسان سنت فرهنگ نویسی × را از گذشته تا امروز ادامه داده و با نگارش فرهنگ های گوناگون به واژه های زبان فارسی جانی تازه بخشیده اند .
بررسی جایگاه مشاهیر ادبی خراسان در فرهنگ نویسی ، که کمتر بدان پرداخته شده است ، ما را با جنبه های ناشناخته تلاش علمی آنها آشنا می کند و پژوهشگران جوان را به ادامه این راه که دشوارتر و طولانی تر از سایر پژوهش هاست ، تشویق می نماید و نشان می دهد که دانشوران این سرزمین چگونه برای حفظ واژه های زبان و گویش خود تلاش نموده اند و واژگان را چون گنجی برای آیندگان حفظ نموده اند .
روش تحقیق
در این پژوهش با رویکردی توصیفی و تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانه ای به معرفی برخی از مشاهیر فرهنگ نویس خراسان کنونی پرداخته شده است . فرهنگ هایی که در حوزه ادبیات و زبان شناسی نوشته شده اند و مشاهیری که یا در × خراسان متولد شده اند و یا بیشترین تلاش های علمی آنها در خراسان بوده است.
داده ها و بررسی آنها
در این پژوهش به معرفی فرهنگ نویسان خراسان بزرگ به ترتیب الفبایی پرداخته می شود : ابونصر علی بن احمد اسدی توسی - وفات 465 ه . - قدیمی ترین فرهنگ فارسی در ایران که به دست ما رسیده است ، » فرهنگ اسدی « یا » لغت فرس « اسدی توسی × است که در قرن پنجم نوشته شده است . ظاهراْ پس از فرهنگ اسدی تا مدتها فرهنگی نظیر آن نوشته نشده است تا اینکه در قرن هشتم » صحاح الفرس « شمس الدین محمد هندوشاه نخجوانی مشهور به شمس منشی تألیف شد .
- دزفولیان ، - 16 : 1379 بر بنیان لغت فرس بناهای محکمی استوار شده که یا به صورت تألیف مستقل و جامع است با مؤلف مشخص و یا همان × لغت فرس است که با تغییرات در نعداد لغات و شواهد و تغییر عبارات و تعاریف است . برای نمونه اول فرهنگ هایی چون » جهانگیری « ، » مجمع الفرس « سروی و » صحاح الفرس « محمد بن هندوشاه و » فرهنگ « میرزا ابراهیم و » برهان جامع « را می توان نام برد و نماینده دسته دوم همان نسخه های کهن لغت فرس یا لغت نامه هایی چون » معیار جمالی « است که شیوه کار مبتنی بر لغت فرس است . - هاشمی و همکاران ، : 1394
محمدحسن بشرویه ای - بدیع الزمان فروزانفر - 1349-1276 ، بشرویه ، روستای زیرک - استاد فروزانفر از نوادر فرهنگی و نوابغ ادبی ایران است که بیشتر آثار او در حوزه تاریخ ادبیات ، مولوی پژوهی و تصحیح است اما در حوزه فرهنگ نویسی نیز جلد اول » فرهنگ تازی به پارسی « را با مشارکت چند تن از استادان دیگر در سال 1319 نوشته اند و انتشارات فرهنگستان ایران منتشرکرده است . - مجیدی ، 312 : 1381 و رسولی دریا ×گشت - 379 : 1383
محمدپروین گنابادی - 1357-1283 ، کاخک گناباد -
محمدپروین گنابادی به پایمردی استاد مدرس رضوی با علامه دهخدا آشنا شد و از سال 1345 تا واپسین لحظات عمر خود عضو هیأت مقابله لغت نامه دهخدا بود و از اواخر دهه 40 تا پایان عمر با بنیاد فرهنگ ایران برای تدوین فرهنگ تاریخی زبان فارسی همکاری داشت . ایشان در حدود دو سال ، بیش از یک میلیون یادداشت از متن های مهم ×استخراج کردند و لغات محلی مشهد و گناباد را از یاد داشت های خود برآن افزودند . - روشن ، - 731 : 1375
رضا حکیم خراسانی
از اولین نمونه های فرهنگ های عامیانه » فرهنگ واژه های عامیانه « رضا حکیم خراسانی است که در سال 1307 با 158 سرواژه نوشته شده است و با تصحیح سید علی آل داوود ، در سال1384 ضمیمه نامه فرهنگستان منتشر شده است . - × نغزگوی کهن ، - 183-167 : 1386
حسین خدیو جم - 1365-1306 ، مشهد -
از نمونه آثار فرهنگ نویسی حسین خدیو جم کتاب » واژه نامه غزل های حافظ « است که همراه با یادداشت هایی از مهدی اخوان ثالث در انتشارات زوار منتشر شده است . گرچه بسیاری برآن خرده گرفته اند که کاری در خور حافظ نبوده است . - آجودانی ، . - 48-39 : 1363 همچنین از نصحیح » معجم شاهنامه « علوی توسی نیز در حوزه تلاش های × فرهنگ نویسی ایشان باید یاد نمود . این کتاب در سال 1353 در انتشارات بنیاد فرهنگ ایران منتشرشد .
علی رواقی - 1320 ، مشهد -
دکتر علی رواقی ادیب ، مصحح و شاهنامه پژوه بزرگی است که در حوزه فرهنگ نویسی نیز با آثار ارزشمند خود به گسترش و بالندگی زبان فارسی کمک بسزایی نموده اند .
