بخشی از مقاله
چکیده :
فرهنگ وقف از اولین فرهنگ های دینی و متمدن اسلام است که در آموزه های قرآنی وجود دارد و با تأیید و اقدام پیامبر گرامی اسلام - ص - آغاز گردید و در همان قرون اولیه نهادینه شد.این فرهنگ اجتماعی بتدریج با نوآوری مسلمانان در عرصههای مختلف گسترش یافت و به کمال خود نزدیک شد.تا جایی که آوازهء موقوفات آموزشی و عمرانی مسلمانان در سدههای چهارم و پنجم هجری به گوش جهانیان رسید و دستاوردهای زیادی در زمینه تمدن سازی به وجود آورد.
یکی از این زمینه هایی تأسیس مراکز خدمات درمانی و بیمارستان می باشد این امر از همان آغازین روزهای آشنایی مسلمانان با علم پزشکی و به تبع آن رشد مراکز درمانی آغاز شد به گونه ای که بیمارستان های زیادی در جای جای سرزمین های اسلامی با به کار گیری این فرهنگ احداث گردید. در این مقاله برآنیم که چگونگی تأثیرگذاری این نهاد بر احداث و توسعه بیمارستانها در تمدن اسلامی را تبیین نماییم.
مقدمه :
وقف، یکی از سنتهای اسلامی است که با تکیه بر فرهنگ معنوی جامعه اسلامی میتواند بسیاری از معضلات جامعه به ویژه آسیبهای اقتصادی نظیر فقر و محرومیت را رفع کند. این سنت نیکو در تمام مذاهباسلامی جایز شمرده شده است و بطور کلی شامل همه اشیایی است که اصل آنها پیوسته باقی مانده و امکان انتفاع از آنها وجود دارد.
بطور کلی وقف، نوعی صدقه جاریه است که به معنی واقعی کلمه، جهان شمول میباشد و ازچارچوب ملیت و مرزهای جغرافیایی پا فراتر نهاده است و افراد خیر و نیکوکار میتوانند با یکدید کلی و جهانی به انسانهای محروم از هر نژاد و رنگ و عقیده و مرام بنگرند و در رفع نیازمندیهای آنان بکوشند.
جایگاه وقف در اسلام :
الف - وقف در قرآن
هرچند در هیچیک از آیات قرآن به گونهای مستقیم و صریح به وقف اشارهای نشده است اما،علمای اسلام از کلیت برخی مفاهیم اخلاقی که در قرآن ذکر شده است چنین نتیجه میگیرند که وقف مورد تأیید و تأکید قرآن است. به این ترتیب که اعمال خیر و صالح همواره در قرآن مورد تأکید قرار گرفته و مصادیق آن شامل وقف نیز میشود. به عبارت دیگر،برای نگرش به مقام وقف در قرآن، باید آیات شریفهای که بر انفاق، احسان، تعاون، صدقه، عمل صالح، قرض الحسنه، خیرات ومبّرات، باقیات الصالحات، ایثار صراحت دارد در نظر گرفته و از طرفی مبارزهء بیامان وحی الهی را با کنترل مال، تکاثر، اسراف، تفاخر، استکبار، سرقت، طغیان، کسب حرام،حبّ مال، راندن قهرآمیز یتیم، خودبینی و...با تعمقی وسیع از سر علم و ایمان بنگریم تا به ثمرات ارزندهء وقف برای اعتلای جامعه پی برده باشیم.
آیاتی که در قرآن ناظر به وقف میباشند عبارتند از :آیات 148 ، 195 ، 215 ، 254 ، 261 ، 263 ، 270 ، 271 و 272 سورهء بقره، آیات 17 ، 92 ، 115 ، 134 سورهء آل عمران ، آیه 38 سورهء نساء ، آیهء 24 سورهء انفال ، آیات 24 و 25 سورهء معارج، آیهء 31 سورهء ابراهیم،آیهء 54 سورهء قصص،آیهء 35 سورهء حج،آیهء 10 سورهء منافقون،آیهء 83 سورهء شوری،آیات 7 ،10 و 18 سورهء حدید،آیهء 38 سورهء محمد - ص - ،آیهء 16 سورهء تغابن،آیات 21 و 34 سورهء توبه،آیات 1 و 2 سورهء تکاثر،آیات 4-1 سورهء همزه،آیات 34 و 46 سورهء فصلت،آیهء 97 سورهء نحل، ،آیهء و آیهء 39 سورهء سبأ،.
در اینجا به برخی آیات قرآنکه دلالت بر وقف دارند اشاره می کنیم :
المال و البنون زینه الحیوه الدّنیا و الباقیاتالصالحات خیر عند ربّک ثوابا و خیر أملا - کهف: - 42
مال و فرزندان زینت حیات دنیاست ولیکن اعمال صالح که تا قیامت باقی است - مانند نماز،تهجد و ذکر خدا و صدقات جاری... - نزد پروردگار بسی بهتر و عاقبت آن نیکوتر است
و یزید اللّه الّذین اهتدوا هدی و الباقیات الصّالحات خیر عند ربّک ثوابا و خیر مردّا - مریم - 76
و خدا بر هدایتیافتگان می افزاید و اعمال صالحی که اجرش نعمت ابدی است نزد پروردگار تو بهتر از مال و جان فانی دنیا - است هم از جهت ثواب الهی و هم از جهت حسن عاقبت اخروی
لن تنالوا البرّ حتّی تنفقوا ممّا تحبّون - آل عمران: - 92
هرگز به مقام نیکوکاران و خاصان خدا نخواهید رسید مگر آنکه از آنچه دوست میدارید در راه خدا انفاق کنید
بهطور کلی، قرآن کریم در توسعهء فرهنگ وقف در جامعهء اسلامی تأثیر محتوایی و موضوعی داشته است به این ترتیب که میتوان وقف را دارای شکل و محتوا دانست که شکل آن مربوط به تحولات اجتماعی و مقتضیات زمانی و مکانی است و در معرض تغییر و دگرگونی قرار دارد ، درحالیکه محتوای آن احتیاج به راهنمایی صحیح و اصولی دارد و نقش قرآن در این زمینه بسیار حایز اهمیت است.
به عبارتی دیگر ، تأثیر محتوایی قرآن در رواج وقف مهم تر از تأثیری است که قرآن میتوانست در شکل وقف داشته باشد.چنانچه قرآن صراحتا شکل وقف را بیان میکرد در این صورت شاید ماهیت اخلاقی وقف تحت الشعاع شکل ظاهری آن قرار میگرفت؛درحالیکه اشارهء قرآن به روح و محتوای وقف هشداری است به وجدان پاک انسانها که اعمال خیر را به دور از هدفهای نفسانی و دنیوی انجام دهند و بدین ترتیب مدارج متعالی اخلاقی را طی کرده به کمال انسانی خود نایل شوند.
ب- وقف در سیره پیامبر و معصومین :
در سیره پیامبر و ائمه معصومین نیز این سنت حسنه به کرات مورد توجه بوده چنانچه اولین وقفی که در اسلام انجام شد را وقف اموال مخیریق یهودی میدانند که در جنگ احد کشته شد و اموال او توسط پیامبر وقف گردید - ابن سعد : 1405 :ج1 53: - علاوه بر این این پیامبر موقوفات دیگری نیز داشته اند که از آن جمله موارد زیر را می توان نام برد
1 اموال قبیله بنی نظیر که در اختیار آن حضرت بود - حموی : - 512 :1988
2 حصون کتیبه و وطیح و سلاسم - الماوردی : - 297- 293 : 1409
3 نیمی از فدک - همان -
4 ثلث زمین های وادی القری - همان -
5 بازار مهرقه در مدینه - همان -
علاوه بر موارد ذکر شده ، حضرت رسول برای ساخت مسجد نبوی در مدینه زمینهایی را وقف کردند
پس از پیامبر اسلام، امامان معصوم نیز با تأسی از وی به این امر مبادرت فرمودند به گونه ای که در مورد حضرت علی گفته اند که ایشان در وصیت نامهشان اموال خود را وقف نموده اند و هدف از این کار را به منظور طلب رضای حق و به امید اینکه خداوند او را به بهشت وارد سازد و از آتش دور کند و آتش را از او دور سازد در آن روزی که گروهی رو سفید و گروهی رو سیاه میشوند ، بیان کرده است
و همچنین از امام صادق نقل شده است که حضرت امیرالمؤمنین خانهای در بنی زریق داشته وآن را وقف کرده است که متن وقف نامه آن چنین است:
بسم االله الرحمن الرحیم
این است آن چه علی بن ابی طالب آن را در حالی که زنده و کامل بود صدقه کرده است . وقف نمود خانه خود را که در بنی زریق دارد، صدقهای که فروخته نمی شود و هبه نمیگردد تا خدایی که وارث آسمان و زمین است ، آن را وارث شود. و در این خانه خالههای خود را سکونت داد مادامی که خود یا والدشان زنده هستند و وقتی مرگ آنها فرا رسید برای مهتاجهایی از مسلمانان باشد
