بخشی از مقاله
چکیده
علیرغم تلاش های گسترده ای که در سال های اخیر در آموزش عالی کشور صورت گرفته و رشد قابل توجهی که دانشگاه های ما از نظر تولید مقالات، جذب دانشجو و انعقاد قراردادهای پژوهشی و... داشته اند، همچنان تصور عمومی بر این است که نظام آموزشی بطور اعم و نظام دانشگاهی به شکل اخص، انتظارات جامعه را برآورده نساخته اند که حداقل در شاخص های عینی، این امر خود را در کم رغبتی مردم نسبت به ادامه تحصیل دانشگاهی نشان می دهد .
این مسئله را می توان در دو بعد مد نظر قرار داد ؛ بعد اول فرهنگ درون سازمانی کیفیت و بعد دوم فرهنگ اجتماعی کیفیت آموزش عالی است. مروری بر فعالیت های دانشگاهی انجام یافته در این حوزه نشان می دهد که عمده فعالیت ها در بعد اول یعنی فرهنگ درون سازمانی صورت می گیرد، که این پدیده زمینه شکاف بین رشد آموزش عالی از یک طرف و اقبال برون سازمانی نسبت به آموزش عالی از طرف دیگر محسوب می شود.
با توجه به اینکه این شکاف و کم توجهی به حوزه انتظارات اجتماعی می تواند تلاش های مدیریتی برای رشد آموزش عالی را دچار مشکل سازد، این مقاله قصد دارد با اشاره به دو مبحث فوق و تمایز آنها و طرح ضرورت و اهمیت توجه به انتظارات خارج از نهاد آموزش عالی زمینه ای جهت طرح موضوع نگرش های اجتماعی به آموزش عالی در ایران از در حوزه فرهنگ کیفیت آموزش عالی فراهم سازد. از نظر روش شناختی، از روش مقایسه ای - تحلیلی برای طرح مباحث نظری استفاده گردیده و در نهایت سعی شده است بر جایگاه انتظارات اجتماعی در تامین کیفیت آموزش عالی تاکید گردد.
مقدمه
نقش فرهنگ در کیفیت و ارزیابی کیفیت سازمان ها و نهاد ها، و نیز متناسب با آن افزایش کیفیت آموزش عالی بر کسی پوشیده نیست . مطالعات نشان داده است که فرهنگ کیفیت سازمانی در نهادهای دانشگاهی بر آموزش رسمی و غیر رسمی موثر است - . - vilcea,2014 ارزیابی و اعتبار ارزیابی مورد مطالعات گسترده ای قرار گرفته و پس از ظهور در حوزه اقتصاد و بنگاه های تولیدی تقریبا تمام نهادهای اجتماعی را در بر گرفته است. نظام آموزش عالی نیز تابعی از روند گسترش ارزیابی کیفیت بوده است.
با یک نگرش جامعه شناختی، آموزش عالی را می توان بخشی از نهاد آموزش دانست که در کنار نهادهای اجتماعی دیگر یک نظام اجتماعی را شکل می دهد - علاقه بند، . - 1389 بر این مبنا فرهنگ کیفیت آموزش عالی اگرچه تاکنون پدیده ای درون نهادی محسوب شده است ولی می تواند در بعد خارج از نهاد نیز به مورد توجه قرار گیرد.
دانشگاه ها با دو چالش عمده مواجه هستند : تامین رضایت شرکای داخل و خارج از سازمان که شرکای داخلی شامل دانشجویان، استادان و کارکنان شرکای خارجی شامل حاکمان، موسسات تضمین کیفیت، استخدام کنندگان، و والدین هستند که تحت عنوان جامعه شناخته می شوند
ارزیابی کیفیت آموزش عالی صرفا با توجه به شاخص های درون سیستمی اگرچه برای مقایسه دانشگاه ها کارآمد و اجتناب ناپذیر است ولی نهاد آموزش عالی به عنوان بخشی از جامعه بزرگتر برای تامین و تضمین کیفیت خود نیازمند تایید نهادهای دیگر است. بنابراین در ارزیابی کیفیت آموزش عالی نیز مناسب است دو بعد شاخص های درون نهادی و شاخص های خارج از نهاد مد نظر قرار گیرد.
متناسب با تمایز فوق، فرهنگ ارزیابی کیفیت در آموزش عالی و فرهنگ سازی ارزشیابی را نیز می توان به دو بعد تقسیم کرد که بعد اول فرهنگ سازمانی کیفیت آموزش عالی و دیگری فرهنگ فراسازمانی کیفیت در آموزش عالی است. فرهنگ ارزیابی کیفیت در آموزش عالی در نوشته های مختلف و متنوعی مورد توجه نویسندگان مختلف قرار گرفته است ولی فرهنگ ارزیابی آموزش عالی که بحث جامعه شناختی مربوط به ارزیابی کیفیت آموزش عالی بوده و به نوعی توجه به انتظارات اجتماعی از آموزش عالی است تقریبا مغفول مانده است. این نوشته تلاش می کند موضوع مذکور را مطرح نموده و در حد امکان تفاوت بین این دو بحث را مورد اشاره قرار دهد.
1. فرهنگ سازمانی کیفیت در آموزش عالی
این بحث اشاره به فرهنگ سازمانی نهادهای آموزش عالی دارد و این که در این گونه نهادها ارزیابی با مسائل متنوعی سروکار پیدا می کند. فرهنگ سازمانی به استانداردهای جمعی تفکر، نگرش، ارزش ها، باورها، هنجارها و رسوم موجود در یک سازمان مربوط می شود که شامل عناصر عینی و ذهنی است
در این دیدگاه صرفا بر محیط درونی نهاد آموزش عالی توجه می شود. بر این مبنا کیفیت یک سازمان به اعضای آن بستگی دارد و تولیدات یا خدمات ارائه شده یک سازمان کیفیت کارکنان آن را منعکس می کند. به عنوان نمونه فارغ التحصیلان یک دانشگاه نشانگر کیفیت اساتید آن هستند
ویلسا - 2014 - اشاره می کند که بر اساس جمع بندی EUA فرهنگ کیفیت - در دانشگاه ها - به عنوان مجموعه ای از عناصر فهمیده شده است که عناصر مذکور عبارتند از : ارزش های مشترک، باورها، انتظارات و الزام به کیفیت
بحث در زمینه فرهنگ ارزیابی کیفیت نظام های دانشگاهی دارای ادبیات بسیار گسترده و متنوعی بوده و دیدگاه های متنوعی نیز در این زمینه طرح شده اند . - Fuller & Skidmore, 2014 : 10 - دسته ای از محققان به مقایسه دیدگاه های فرهنگ ارزشیابی در بین ملت های مختلف پرداخته اند
محققان آمریکایی به فرهنگ سازمانی به عنوان ارزش ها و باورهای عمیق که توسط اعضا موسسه یا سازمان حمایت می شود و عمل ارزشیابی سازمان آنها را تحت تاثیر قرار می دهد اشاره می کنند بر این مبنا فرهنگ سازمانی نظامی از تفکر و کنش است که ارزشیابی "خوب" در یک سازمان را تقویت می کند
در بعضی کشورها فرهنگ ارزشیابی تحت عنوان تضمین کیفیت مورد توجه قرار گرفته است. یونزاوا - 2002 - اشاره می کند تضمین کیفیت در ژاپن به شدت تحت تاثیر بازار و نیروهای اقتصادی قرار گرفته است. بنابراین فرهنگ ارزیابی می تواند تحت تاثیر ترجیحات سیاسی و فشارهای اقتصادی باشد. بعضی ملت ها توسط حاکمان، نهادهای دارای صلاحیت یا سازمان های حرفه ای این فعالیت را انجام می دهند که این سازمان ها می توانند فرهنگ ارزیابی را منجمد کنند - نیادو، . - 2012 به هر حال پاسخ به این سوال که چه کسانی باید ارزشیابی کیفیت آموزش عالی را انجام دهند؟ همچنان مورد مناقشه است
فرهنگ کیفیت بر اساس انجمن اروپایی دانشگاه - EUA - دارای دو بعد عناصر ساختاری-رسمی و عناصر روانشناختی-فرهنگی است. مدل زیر نشانگر طبقه بندی مذکور است :
Jiewanto et al. 2012:
مدل شماره 1 نشان می دهد طبقه بندی EUA از فرهنگ کیفیت در آموزش عالی در بعد عناصر روانشناختی-فرهنگی به دو سطح فردی و سازمانی تقسیم می شود.
عناصر سازمانی فرهنگ کیفیت، عناصر نسبتا عینی تری محسوب می شوند در حالی که عناصر روانشناختی- فرهنگی ذهنی هستند و چالش عمده در این حوزه نزدیکی و تاثیر عناصر روانشناختی-فرهنگی نظیر ارزش ها، باورها، و انتظارات بر فرهنگ کیفیت است
به نظر دمویک و ویدویک - 2010 - دو بعد کیفیت در نهادهای آموزش عالی وجود دارد. بعد اول رویکرد از بالا است که به کیفیت از دیدگاه قوانین و مقررات و اسناد بالادستی و نظام های تضمین کیفیت توجه می شود و نوعی نگاه بیرون از نظام آموزش عالی است. بعد دوم رویکرد از پایین است که بر اساس ارزش های مشترک و مسئولیت پذیری اعضای موسسات آموزشی شکل می گیرد.
یکی از مباحث جدی در زمینه فرهنگ کیفیت، چالش بین شاخص های کیفی و کمی ارزیابی کیفیت در نهادهای آموزشی است. چالش مورد بحث به رقابت کلاسیک روش شناختی بین روش های مطالعه کیفی و کمی مربوط می شود و تمام مباحثی که در حوزه روش شناختی مطالعه پدیده های انسانی وجود دارد در این حوزه نیز قابلیت طرح دارد.
عده ای جدی ترین تلاش خود را مصروف تهیه و اعمال شاخص های کیفی در آموزش عالی نموده اند و مدعی هستند که این دسته از شاخص ها برای نهادهای مختلف بویژه آموزش عالی قابل دفاع محسوب می شوند. در نقطه مقابل شاخص های کیفی ارزیابی کیفیت آموزش عالی نیز مدافعان جدی خود را دارد
در مورد این که چه چیزی باید مورد ارزیابی قرار گیرد نظرات مختلفی وجود دارد. به عنوان نمونه جیوانتو، لورنز و نلو - 2012 - در ارزیابی کیفیت خدمات از طرف دانشجویان به 5 بعد اشاره کرده اند: - 1 موارد محسوس مانند تجهیزات فیزیکی، امکانات، پرسنل و تجهیزات ارتباطی - 2 قابلیت اعتماد به خدمات - 3 مسئولیت پذیری و پاسخگویی - 4 تضمین خدمات و - 5 همدلی
صرفنظر از اختلاف سلیقه و دیدگاه هایی که در زمینه فرهنگ سازمانی کیفیت آموزش عالی وجود دارد تقریبا تمام محققان این حوزه معتقدند که برای دست یابی به کیفیت در آموزش عالی و نیز مشارکت گسترده در زمینه ارزیابی کیفیت در آموزش عالی وجود فرهنگ کیفیت ضروری است
