بخشی از مقاله
چکیده
امروزه پدیده فساد توجه بسیاري از جهانیان را به خود جلب کرده است. کشورها با هر سطحی از توسعه cmcm تحت تاثیر رسواییهاي فساد قرار میگیرند. مبارزه اثربخش با فساد مستلزم بکارگیري استراتژيهایی است که داراي ماهیتی جامع باشند. اما وجود تعارضات میان مصالح گروههاي مختلف جامعه، مشکلی اساسی در تدوین استراتژيهاي بهینه است.
در حالیکه نظام ارزشهاي اسلامی به عنوان نظام ارزشی و اعتقادي یکپارچه، همچون چتري فراگیر همه مصالح عمومی، حکومتی، سازمانی و شخصی را دربرگرفته و نوعی انسجام میان این عوامل برقرار میکند. در این مقاله پس از ارائه تعاریف مختلف فساد و دلایل ایجاد و گسترش آن، اهمیت مبارزه با این پدیده در اسلام بررسی و راهکارهاي ارائه شده در احکام و آموزههاي اخلاقی و شیوههاي مبارزه با فساد در حکومت امام علی - ع - بیان گردیده است. در ادامه شاخص فساد کشورهاي مختلف با یکدیگر مقایسه گردید که نتایج نشان داد، علیرغم تاکید اسلام بر مبارزه با فساد، کشورهاي اسلامی در این زمینه جایگاه مناسبی ندارند.
این در حالی است که اگر نظام ارزشی- اعتقادي اسلام به عنوان جامعترین استراتژي موجود، در جامعه نهادینه شود و به صورت ارزش مسلط درآید تمامی مصالح در یک راستا هماهنگ شده و جایی براي گرایش به فساد و تعارضات مخرب باقی نمیماند. بخش پایانی مقاله به بررسی تحقیقات مختلف در زمینه فساد پرداخته است که نشان میدهد فساد، رشد اقتصادي را با موانع بسیار مواجه کرده است و بر توسعه اقتصادي اثر منفی دارد. پس براي رسیدن به توسعه ابتدا باید به مقابله جدي با فساد پرداخت.
-1 مقدمه
تاریخ گویاي آن است که فساد پدیده اي تازه نیست و به بخشی از جهان محدود نمی شود، بلکه بر زندگی همه انسانها سخت اثر می گذارد. بنابر شواهد موجود در اواخر سده بیستم، موضوع فساد به عنوان یکی از مسائل فراگیر دهه آخر این قرن، اهمیت بیشتري می یابد. زیرا حتی در کشورهاي پیشرفته نیز فساد سبب از پا درآمدن دولتها، برکناري دولت مردان برجسته و گاهی جابجایی طبقات سیاسی شده است.
حکومت ها و دولت ها از قرن ها پیش با مشکل سوء استفاده کارگزاران دولتی روبه رو بوده اند. دگرگونیهاي سیاسی، وجود نهادهاي دموکراتیک و آزادي مطبوعات در دو قرن اخیر در نقاط مختلف جهان، دولتها را مجبور کرده نسبت به اقدامات و عملکرد خود به مردم جوابگو باشند. در نتیجه این تحولات، تخلفات اداري از حساسیت بسیار بالایی برخوردار شده و دولتها به خاطر حفظ مشروعیت سیاسی ناچارند به این مساله توجه کنند
امروزه بسیاري از کشورها دریافته اند که فساد و تخلف اداري یکی از مهم ترین تهدیدها در جهت ثبات اقتصادي، توسعه و پیشرفت است. از پیامدهاي فساد اقتصادي و سیاسی می توان به افزایش شکاف میان طبقات اجتماعی، افزایش بی اعتمادي شهروندان به دولت و به یکدیگر اشاره نمود. در سایه این پدیده این پندار در میان شهروندان گسترش می یابد که کارگزاران دولتی و نخبگان اقتصادي منابع ملی را تاراج می کنند. این دیدگاه منفی درباره دولت، می تواند به بحرانهاي سیاسی با پیامدهاي خطرناك امنیتی در پهنه ملی و حتی در پهنه گسترده تر منطقه اي و بین المللی بیانجامد.
نظام اداري ما نیز مدتهاست از فساد رنج می برد. براي حذف یا کاهش آن، نیازمند برنامه هایی هستیم تا به کمک آن راههاي گوناگون را شناخته و پس از ارزیابی آنها، بهترین راهکارهاي مبارزه و کاهش فساد را به مرحله اجرا درآوریم. اما یکی از مشکلات عمده بر سر راه تدوین چنین برنامه هایی، تضاد و تعارض در مصلحت هاي مختلفی همچون مصالح عمومی، قانونی، فردي، سازمانی و حرفه اي است.
این مساله در جوامعی که مصالح چهارگانه در قالب یک نظام اعتقادي و ارزشی واحد قرار ندارد بسیار مشکل آفرین است. اما در جامعه اي اسلامی که حکومتی اسلامی آن را اداره می کند یافتن راه حل ها و پیاده سازي آن تا حد زیادي آسان می گردد زیرا نظام ارزشی اسلام، به عنوان برنامه اي جامع با در نظر گرفتن تمام جوانب زندگی فردي و اجتماعی بشر، به ارائه راهکارهاي مناسب در جهت مبارزه با مفاسد اقتصادي، اجتماعی و اخلاقی پرداخته است. استخراج این راهکارها از آموزه هاي اسلامی و تدوین برنامه ها بر اساس آن، به دلیل جامع بودن و عملیاتی بودن، می تواند موجب نیل به توسعه و پیشرفت همه جانبه کشورهاي اسلامی گردد.
-2 مبانی نظري
درباره فساد تعاریف متعددي ارائه شده است که در اینجا به بیان برخی از آنها می پردازیم: بانک جهانی، فساد را بعنوان سوءاستفاده از اداره عمومی براي منافع شخصی تعریف کرده است.
یک دسته بندي از تعاریف موجود درباره فساد به شکل زیر ارائه شده است:
1. تعریف هایی که از نظر بخش عمومی موضوع را مورد بررسی قرار می دهند. این تعریف ها به طور کلی به مفهوم کار دولتی ارتباط پیدا می کنند.
2. تعریف هایی که از جنبه مالی و پولی به مساله نگاه می کنند. این تعریف ها بر واژه نظریه بازار متکی
است.
3. تعریف هایی که موضوع را از جنبه منافع عمومی مورد مطالعه قرار می دهند. بر این اساس هر اقدامی که توسط کارگزار سازمانی صورت گیرد و به منافع عمومی زیان رساند، رفتار فساد آلود است.
در تعریف سازمان شفافیت بین الملل از فساد آمده:» سوء استفاده از قدرت عمومی به نفع منافع خصوصی؛ به طور مثال پرداخت رشوه به مقامات دولتی، باج گیري در تدارکات عمومی یا اختلاس اموال عمومی
جی.اس.ناي3 فساد را رفتاري می داند که به دلیل جاه طلبی هاي شخصی معرف انحراف از شیوه عادي انجام وظیفه باشد و به صورت تخلف از قوانین و مقررات و انجام دادن اعمالی از قبیل ارتشاء، پارتی بازي و اختلاس تجلی نماید
در تعریفی دیگر، تمام شکلهاي گوناگون انحراف یا اعمال قدرت شخصی و استفاده نامشروع از مقام و موقعیت شغلی از مصادیق فساد است
در بررسی هاي صورت گرفته در زمینه ي فساد اداري، مهمترین دلایل پیدایش فساد اداري بدین شرح عنوان شده است:
1. اختلاف فاحش میان سطح زندگی کارمندان دولت و سایر شهروندان: می توان توزیع نامناسب درآمد و تفاوت نسبتاً زیاد در سطح زندگی گروه هاي مختلف مردم را که منجر به ایجاد احساس بی عدالتی در اقشار آسیب پذیرتر می گردد، یکی از مهمترین علل پیدایش فساد اداري معرفی کرد.
2. روابط خویشاوندي: اعضاي خانواده و دوستان کارمند از او انتظار دارند که در مقام انجام امور ایشان، ضوابط و مقررات را نادیده بگیرد.
3. وسعت دامنه دخالت دولت در اداره امور: فساد پا به پاي پیچیدگی دستگاه دولت که وظایف جدید نظارت و مدیریت را نیز بر عهده گرفته، وسعت می یابد.
4. افراط در وضع قوانین و محدود کردن فعالیت هاي بخش خصوصی از طریق این قوانین.
5. عدم حساسیت جامعه به معیارهاي اخلاقی: ضعف ارزش هاي اخلاقی و اعتقادات مذهبی
6. گسترش شهرنشینی: منجر به افزایش تقاضا براي خدمت دولتی خواهد شد.
7. تامل و تساهل نسبت به فساد: برخی از دولتها بنا به دلایل اجتماعی، اقتصادي و سیاسی در برخورد با موارد فساد با اغماض رفتار می کنند که این امر فضاي امنی براي کارکنان فاسد پدید می آورد
-2 فساد اقتصادي و راهکارهاي مبارزه با آن در اسلام
با توجه به آنچه گذشت در می یابیم مبارزه با فساد به عنوان یک اصل جدي و کلیدي، براي دولتها مطرح است و جوامع براي دستیابی به رشد باید به مقابله جدي با فساد در همه ابعاد بپردازند. از آنجا که اصلی ترین هدفی که پیامبر اسلام براي آن برانگیخته شده، تربیت و هدایت انسان و رساندن وي به جوار قرب الهی است، احکام اسلام با تقویت ارزشهاي معنوي افراد و با کنترل افرادي که وظیفه اجرایی از طرف دولت دارند از فساد جلوگیري می کند. بر این اساس، دولت اسلامی باید با وضع قوانین و مدیریت و اعمال رویه هاي قضایی، حقوقی و اداري و فرهنگی و اجتماعی و اخلاقی، گامهاي مثبتی در این باره بر حسب مصالح و سیاستها و اهداف مورد نظر خود بردارد.
اسلام، اداي مسئولیتهاي اجتماعی و مبارزه با فساد حاکم بر جامعه را در سه مرحله خلاصه می کند: پیکار منفی: این نوع مبارزه در روایات اسلامی با عنوان »انکار قلبی« آمده است. امیر مؤمنان - ع - می فرماید:»کمترین درجه ي نهی از منکر، این است که با گنهکاران، با چهرهي گرفته، برخورد کنی«
