بخشی از مقاله
چکیده
با آغاز قرن بیست و یکم، جمعیت جهان به بالاترین رقم خود در طول تاریخ رسید و همزمان شهرنشینی نیز متراکم ترین و انبوه ترین دوران خود را آغاز کرد. بنابراین در روندی جهانی و با افزایش جمعیت جهان، جمعیت شهری رو به افزایش گذاشت که با بالا بودن سهم کشورهای در حال توسعه از این رشد، بویژه در چند دهه پایانی قرن بیستم، این کشورها با شهری شدن شتابانی روبرو شدند که پیامدهای مختلفی همچون فقر، بیکاری، مسکن نابهنجار و ... از جمله مهمترین آنها بوده است. تمرکز فقر و ایجاد حاشیه نشینی در شهرها، در طول چند قرن اخیر و به موازات صنعتی شدن جهان، تأثیرات نامطلوبی بر شهرها می گذارد.
اسکان غیررسمی و مشکلات آن خصوصاً پس از پایان جنگ جهانی دوم بیش از پیش برای مدیران شهری معضل ساز شد. نکته مهم درباره اسکان غیررسمی این است که این پدیده در عین حال که نتیجه و حاصل معضلات اجتماعی و خصوصاً اقتصادی است، موجب بروز مسائل و مشکلات دیگری همچون بزهکاری می گردد. اسکان غیررسمی از باقدمت ترین آسیب هایی است که در سکونتگاه های انسانی'پا به پای رشد شهرها خودنمایی نموده است.
بررسی آثار و ابعاد، اقتصادی، کالبدی و اجتماعی در این نوع سکونتگاه ها، قابلیت شناخت زمینه های بروز بحران در اقتصاد شهری را فراهم می سازد . این مقاله ضمن تشریح ویژگی های اسکان غیررسمی، ویژگی های برنامه های اجتماع محور ، بر راهبرد ظرفیت سازی توانمندسازی تأکید دارد و در آن تاکید می شود افراد حاشیه نشین شهری، شرایط زندگی خود را با توجه به اولویتها و نیازهایشان بهبود بخشند .
در واقع حکمروایی خوب شهری همراه با توانمندسازی اجتماعات محلی، رهیافتی نوین برای حل مسأله فقر شهری است که دیگر مهندسی ساختمان و تنها، تزریق منابع مالی را راهگشا نمی داند، بلکه بر مهندسی اجتماعی با حمایت و تسهیل بخش عمومی و سازمانهای غیردولتی و محلی و مشارکت فعال افراد جامعه محلی، تأکید فراوان دارد با اتخاذ این رویکرد نوین در برنامه ریزی اجتماعات غیررسمی و سیاست تشریک مساعی با ساکنان، یک گام موثر و راهبردی به سوی توسعه پایدار شهری برداشته می شود. همچنین این مقاله با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی سعی در رفع مشکلات موجود در سکونتگاههای غیررسمی به منظور دستیابی به شهری سالم با کمک ظرفیت سازی را دارد و پس از بررسی این پدیده به راهکارهایی جهت کنترل معضلات بحران سکونتگاههای غیررسمی پرداخته شود.
مقدمه
مسأله سکونتگاههای غیررسمی در مناطق شهری کشورهای جهان سوم یکی از عوارض رشد فزآینده شهرنشینی و افزایش جمعیت شهرها و فقدان نظام یکپارچه و موثر مدیریت شهری تلقی میشود. آمارهای ارائه شده از جانب سازمانهای بینالمللی نشان میدهد که حدود یک ششم از جمعیت جهان در مناطق حاشیهای زندگی میکنند. - هادیزاده، - 10: 1382 امروزه بسیاری از شهر های دنیا به ویژه کلانشهرها با پدیده سکونتگاههای غیررسمی دست به گریبان می باشند.
یکی از اقدامات در ساماندهی اینگونه سکونتگاهها اصلاح و تعدیل در عملکرد قانونی و مدیریتی و اجرایی نهادهای اداره شهری و نهاد های مسئول در مواجه با سکونتگاههای غیررسمی است. رشدمعیتج و افزایش بی رویه مهاجرتها به شهرها خصوصاً شهرهای بزرگ باعث بروز مشکلات و مسائل زیادی خصوصاٌ در کشورهای در حال توسعه شده است.
چنانچه برآورد شده است که امروزه در حدود 650 میلیون شهرنشین در شراطی تهدید کننده زندگی شامل فقر و کیفیت های نامطلوب زیست محیطی زندگی می کنند و انتظار می رود تا سال 2025 میلادی این رقم به دو برابر افزایش پیدا کند - ًًٍٍ. - Weakl y ×&×you× گسترش سریع شهرها در سراسر جهان با رشد سریع سکونتگاههای غیررسمی همراه بوده است، که اغلب به عنوان حاشیه یا زاغه - - sl um شناخته شده اند.
تخمین زده می شود که تا سال 2030 نزدیک به 5 میلیلاد نفر در مناطق شهری زندگی خواهند کرد که در مقایسه به 3/2 میلیلاد در سال 2007 رقم بسیار بالایی است که سبب مب شود شهرها شرایط مناسب برای اسکان ساکنین خود را نداشته باشند و رشد سکونتگاههای غیررسمی و غیر قانونی و بوجود آمدن محله کثیف و نامتناسب که فاقد شرایط اساسی مسکن مناسب و معقول و فضای زندگی مناسب است، گریز ناپذیر باشد. ظرفیت سازی و استفاده از پتانسیل محلی برای ارتقاء توانمندی ساکنین این سکونتگاهها راهکاری است که علاوه بر بهبود شرایط ساکنین این اماکن، امکان ارتقاء سلامت شهری و دست یابی به الگوی شهر سالم را فراهم می آورد.
طرح مسأله
حاشیه نشینی شهری، امروزه یکی از مسائل مرکب شهری و اجتماعی می باشد که در اغلب کشورها و جوامع جهان به صورت معضلی پیچیده رخ می نماید. این پدیده در بعضی از جوامع معلول کشش طبیعی قطب های صنعتی، شغلی، رفاهی و اداری است و در بعضی دیگر از جوامع، بیکاری و فقر ناشی از بحران صنعتی و اقتصادی و یا تبعیض نژادی و اختلافات طبقاتی عامل آن است و در برخی دیگر حاصل افزایش ناگهانی و بیش از حد جمعیت به خصوص جمعیت روستایی در ارتباط با وضع راکد اقتصادی می باشد. گاهی نیز ناشی از مجموعه ای از این عوامل است. ناگفته نماند که رابطه بین حاشیه نشینی و موارد مذکور، به صورت دو جانبه می باشد - نیمروزی: . - 1387
بساری از شهرهای بزرگ ایران نیز در مرحله گذار به توسعه یافتگی قرار دارد و در این فرایند دچار تغییرات اساسی و ساختاری در ابعاد اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی می گردد به نحوی که در اثر این تغییرات مسائل اجتماعی متددی زاییده می شود که پدیده حاشیه نشینی به عنوان یکی از پیامدهای اولیه و مهم شهرهای درحال رشد را می توان یکی از مهمترین و موثرترین مسأله اجتماعی - Soci al - Pr obl em دانست؛ مسأله ای که به دنبال خود مسائل اجتماعی دیگری را همچون فقر، بیکاری، بزهکاری و جرم و جنایت، تراکم جمعیت، اعتیاد و... را بوجود می آورد.
از آنجایی که پدیده حاشیه نشینی، محصول تعامل عوامل چند وجهی و متعددی می باشد که از یک طرف عوامل بیرونی چون تمرکز در سرمایه گذاری منطقه ای و عوامل درونی نظیر تمرکز در سرمایه گذاری در مناطق جدید شهرها در مقایسه با مناطق قدیمی، عدم تعادل در بازار عرضه و تقاضای نیروی کار، موقعیت مهاجر پذیری، متورم شدن قیمت زمین و سایر امکانات شهری و.... از طرف دیگر تعامل بین این دو دسته عوامل، بروز چنین پدیده هایی را موجب می گردد.
روش تحقیق
نوع تحقیق کاربردی و روش آن توصیفی تحلیلی بوده شیوه گردآوری اطلاعات، بصورت کتابخانهای - اسنادی - می باشد. بدین منظور که ابتدا روش توصیفی، به بررسی ویژگیهای سکونتگاههای غیررسمی و ویژگیهای برنامه های اجتماع محور و فلسفه ظرفیت سازی پرداخته شده و در ادامه بر اساس روش تحلیلی با توجه به ضرورت ظرفیت سازی، راههای ارتقاء بخشی سکونتگاههای غیررسمی را ارائه و در نهایت بر اساس روش توسعه ای، به جمع بندی و تدوین راهکارهای پرداخته شده است.
وضعیت سکونتگاههای غیررسمی در ایران
رشد سکونتگاههای غیررسمی در ایران را باید با رشد سریع شهرنشینی و افزایش مهاجرت های بی رویه مورد بررسی قرار داد. با نگاهی به میزان شهرنشینی و روستا نشینی از سال 1335 تا 1385 پی به مهاجرتهای بی رویه روستا - شهری در ایران می بریم. در سال 1335 میزان شهرنشینی 31/4 درصد و میزان روستا نشینی 68/6 درصد بوده است در حالی که در سال 1385 میزان شهرنشینی 66/4 درصد و میزان روستا نشینی 33/6 درصد بوده است. رشد شتابان جمعیت و تحولات ساختاری در نظام اقتصادی روستایی ایران که در بعد از سالهای 1345 جلوه گر شد، سبب شد تا شهرها بویژه شهرهای بزرگ مقصد مهاجرتهای مناطق روستایی کشور، جاذب مهاجرتهای وسیع و گستردهای گردند.
در این میان ، بیشتر مهاجران که توانایی مالی و اقتصادی استقرار و سکونت در محدوده رسمی شهر و پرداخت هزینه مسکن و اقامت در محدوده قانونی شهرها را نداشتند برای تأمین سر پناه خود بویژه در شهرهای بزرگ به حاشیه شهرها روی آورده اند. هرچند که شدت و حجم این مساله در استانهای کشور و شهرهای آنها بسته به شرایط اقتصادی و تمرکز صنایع متفاوت است. آنچه مسلم است پدیده سکونتگاههای غیررسمی یکی از مهمترین مشکلات شهرهای بزرگ از جمله تهران، مشهد، تبریز، اصفهان، کرمانشاه، اهواز، بندرعباس، زاهدان، رشت است برآورد می شود یک هفتم جمعیت این شهرها در سکونتگاههای غیررسمی و نابسامانی ساکن باشند - پور آقایی، . - 1383
مهمترین و عمده ترین علل پیدایش گسترش اسکان غیررسمی در ایران به شرح ذیل عنوان می شود: ضعف ساختاری شهرنشینی در مواجهه با نظام برون زا و مدرنیزاسیون و در نتیجه بروز عدم تعادل در نظام شهری و روستایی در سیر تکوینی شهرنشینی دومین علت در سطح کلان را نیز باید ساختاری دانست، که سازوکار تبعیض آمیز و فقر زا بر پایه توزیع ناعادلانه منابع و قدرت، ثروت درآمد در جریان است.
عدم پیش بینی فضای مسکونی کافی و مناسب اقشار کم درآمد در طرحهای کالبدی شهری و اعمال استانداردهای خارج از استطاعت ایشان. دسترسی ناچیز به نظام های رسمی اعتباری و وام مسکن برای کم درآمدها بویژه شاغلین در بخش غیررسمی. وجود باندهای قدرت نامشروع و سوداگران زمین باز به موازات اهمال و ناتوانی در نظارت و کنترل ساخت و سازها، بویژه حریم بین شهرها. فقدان نهاد سازی برای تجهیز و تجمیع منابع اقشار کم درآمد و عدم حمایت و هدایت دولت در مورد خانه سازی خود یار. ضعف مدیریت شهری - بویژه در هدایت ، نظارت و کنترل - .
