بخشی از مقاله
چکیده
در سالهای اخیر با توجه به رشد روزافزون و وسعت تغییرات روشهای آموزشی، سازگار نمودن بستر یادگیری با تمامی جوانب نیازهای یادگیرنده، در کانون توجه متخصصین آموزش قرار گرفته است، چرا که محیط فیزیکی به سبب ساختار خود می تواند تعاملات و در پی آن فرآیند یادگیری را تقویت و یا تضعیف نماید. معماری، هنری است که ما را در بر گرفته است و انسانها بیش از آنکه بر فضا تأثیر بگذارند، از آن تأثیر می پذیرند. آموزش و به تبع آن محیطهای آموزشی بیشترین اثر و نقش را بر ذهنیت و تمدنسازی جوامع به عهده دارند.
لازمه اصلاح کالبد آموزش و پرورش، ایجاد فضاهای مرتبط با فعالیت دانش آموزان است؛ فضاهایی که دارای شرایط مناسب و مطلوب برای رشد فیزیکی ذهنی، عاطفی و اجتماعی کودکان می باشد که تحقق این امر از طریق طراحی جزئیات فضاها با توجه به الگوهای رفتاری کودکان امکانپذیر می گردد. روانشناسی محیطی مطالعه پیچیده بین مردم و محیط اطرافشان است.
با استفاده از این دانش میتوان پیش از طراحی و ساخت، ارزیابیهایی را انجام داد که بهترین ابزار برای طراحان حرفهای به حساب میآید. معماری بومی گیلان میتواند بر معماری مدارس و فضاهای آموزشی و روانشناسی محیط تاثیرگذار باشد. لذا این مقاله سعی دارد به بررسی تاثیر فضاهای آموزشی از منظر روانشناسی محیط در معماری بومی گیلان بپردازد.
مقدمه
انسان موجودی پیچیده است که دارای انگیزشهای مادی، روحی و معنوی گوناگون میباشد. انگیزش، نیرویی هدایتکننده، سازماندهنده ادراک و رفتار هدفمند آدمی است - مطلبی، 1380، . - 61 در معماری مدارس توجه به خواستهها و نیازهای کودکان الزامی است؛ زیرا توجه به نیازمندیها از پارامترهای موثر ترتیبی در امر آموزش و پرورش نوین به شمار میآیند.
همانگونه که روان-شناسان در بررسی مسائل آموزشی، همواره عوامل گوناگون چون خانواده، معلم، روش تدریس، کتب درسی، مدیریت آموزشی و غیره را به عنوان عوامل موثر در فرآیند تحصیلی مورد تاکید قرار میدهند، معماری یا فضای فیزیکی مدرسه را نیز به عنوان عاملی زنده و پویا در کیفیت فعالیتهای آموزشی و تربیتی دانشآموزان موثر میدانند.
در یک نگاه سیستمی، چگونگی معماری مدارس، اصول و عناصر تشکیلدهنده آن نظیر، تناسبات اجزاء، مقیاس، نوع سازمان-دهی فضا، رنگ، نور، صدا، فضای باز محوطه و.. میتوانند اثرات قابل توجهی بر دانشآموزان باقی بگذارند. مدرسه زیبا یادگیری را آسان کرده، نشاط و شادابی را برای کودکان و نوجوانان به ارمغان میآورد؛ و مدرسه نامناسب، تنگ، تاریک، خشک و بیروح، کسالت و افسردگی را برای دانشآموزان به همراه خواهد داشت و بر میزان یادگیری و حضور فعال و با نشاط آنان در مدرسه تاثیر منفی دارد.
برای رسیدن به فضای آموزشی مطلوب، ابتدا باید به شناخت نیازهای گروههای سنی پرداخت. در اینمیان، مطالعه الگوهای رفتاری در محیطهای آموزشی، شناخت نیازمندیها را سهل خواهد نمود - سلجوقی، 1373، . - 90 در این باب، »بارکر1 « روانشناس اکولوژیک، عقیده دارد: بین ابعاد فیزیکی-معماری و رفتاری - قرارگاههای فیزیکی-رفتاری - رابطه خاصی وجود دارد.
در این پی، نیمکتهای کلاس درس، طرز چیدن آنها بر رفتار و یادگیری کودکان تاثیر خواهند داشت - غفاری، 1378، . - 67 آموزش در مدارس ابتدایی اجباری است. در این دوره دانستنیهای مقدماتی برای ورود کودکان به زندگی اجتماعی ضروری است. اصولی که در این قبیل مدارس به مرحله اجرا در میآید، بیشتر حول محورهایی چون تعلیم مفاهیم اساسی - مکان، بازی، عدد و میهنپرستی - ، تربیت ذوق - نقاشی و علاقه به موسیقی - و تربیت شخصیت، استوار است و مهارتهای مختلف زندگی در مقیاس کوچکتر به آنان آموزش داده میشود.
در بررسی عملکرد قرارگاه های آموزشی و تربیتی لازم است به تاثیر نمادی محیط نیز توجه شود. به عنوان مثال، مجزا بودن اتاق مدیر و معاونین، بزرگ و گرانقیمت بودن اسباب و اثاثیه این گونه فضاها در مقایسه با فضاهای کوچکی که به کلاس درس اختصاص داده می شود همه فاصله های بین فردی قابل توجهی را بین شاگردان از یک سو و معلمین و مسئولین از سوی دیگر، القا می کند.
به طور کلی موارد فوق بیانگر این امر می باشد که در جریان فرآیند تاثیر پذیری عملکرد قرارگاه های تربیتی، عوامل مختلف مانند عوامل روانشناختی-فردی، عوامل نمادی، سازمانی، برخی ویژگی های نقش های اجتماعی، ارزش ها و معیارهای فرهنگی و ... نقش قابل توجهی می یابند. همچنین باید به این نکته توجه داشت که تاثیر این عوامل ساده و مستقیم نیست؛ بلکه آنها به طور متقابل تاثیر همدیگر را تعدیل و تشدید می کنند.
به عنوان مثال اگر شرایط قرارگاه تربیتی از نظر عادی، فیزیکی، معماری و …کاملاً مطلوب باشد ولی معلم با اعمال روش تربیتی خاص مانند مشارکت دادن دانش آموزان - هر چند که جزو اصول و اهداف سازمانی محسوب می شود - موافق نباشد و یا به بیان دیگر ارزش و اهمیت تمرین این مهارت در معلم درونی نشده باشد، تمرین مشارکت محتمل به نظر نمیرسد. اهمیت تاثیر اقلیم بر معماری، انجام مطالعات و پژوهشهای جامعی را در این زمینه ایجاب می کند.
بهویژه در کشور ما که تنوع شرایط اقلیمی در آن کاملا مشهود است. انجام تحقیقات گسترده در این زمینه امری اجتناب ناپذیر است - کاملنیا، 1386، . - 12 لذا با توجه به تاثیر متقابل عوامل موثر در قرارگاههای رفتاری مانند کلاس درس و یا محیط آزمایشگاه، در این تحقیق جنبه هایی از اطلاعات نمادی، فیزیکی معماری، سازمانی و روانشناختی مورد بررسی قرار گرفته است.
تقسیمات اقلیمی و تیپولوژی معماری
با توجه به شکل گیری و ترکیب معماری بومی مناطق مختلف ایران در می یابیم که ویژگی های متفاوت هر یک از این اقلیم ها، تاثیر فراوانی در شکلگیری شهرها و ترکیب معماری این مناطق داشته اند. بنابراین، تعیین دقیق حوزه های اقلیمی در سطح کشور و دستیابی به مشخصات اقلیمی مناطق مختلف، در ارائه طرحهای مناسب و هماهنگ با اقلیم هر منطقه اهمیت فراوانی دارد - عبدالحسینی، 1390، . - 56
ویژگی های معماری بومی گیلان
معماری بومی این مناطق که بیشتر کرانه های دریای خزر و دامنههای شمالی کوههای البرز را شامل میشود، به طور کلی دارای ویژگیهای زیر است:
-1 در نواحی بسیار مرطوب کرانههای نزدیک دریا برای حفاظت ساختمان از رطوبت بیش از حد زمین، خانهها بر روی پایههای چوبی ساخته شدهاند. ولی در دامنه کوهها که رطوبت کمتر است، معمولا خانهها بر روی پایههایی از سنگ و گل و در پارهای موارد بر روی گربه روها بنا شده اند.
-2 برای حفاظت اتاقها از باران، ایوانکهای عریض و سرپوشیدهای در اطراف اتاقها ساختهاند.این فضاها، در بسیاری از ماههای سال برای کار و استراحت و در پارهای موارد برای نگهداری محصولات کشاورزی مورد استفاده قرار میگیرد.
- 3 بیشتر ساختمانها با مصالحی با حداقل ظرفیت حرارتی بنا شدهاند و در صورت استفاده از مصالح ساختمانی سنگین، ضخامت آنها در حداقل میزان ممکن حفظ شده است - در این مناطق بهتر است از مصالح ساختمانی سبک استفاده شود. چون در زمانی که نوسان دمای روزانه هوا کم است، ذخیره حرارت هیچ اهمیتی ندارد و علاوه براین، مصالح ساختمانی سنگین تا حدود زیادی تأثیر تهویه و کوران را که یکی از ضروریات در این منطقه است کاهش میدهد.
- 4 در تمام ساختمانهای این مناطق، بدون استثناء از کوران و تهویه طبیعی استفاده میشود. بهطور کلی، پلانها گسترده و باز و فرم کالبدی آنها بیشتر شک های هندسی، طویل و باریک است. به منظور حداکثر استفاده از وزش باد در ایجاد تهویه طبیعی در داخل اتاقها، جهت قرارگیری ساختمانها با توجه به جهت وزش نسیمهای دریا تعیین شده است. در نقاطی که بادهای شدید و طولانی میوزد، قسمتهای رو به باد ساختمانها کاملا بسته است.
-5 به منظور استفاده هر چه بیشتر از جریان هوا، همچنین بهدلیل فراوانی آب و امکان دسترسی به آن در هر نقطه، ساختمانها به صورت غیرمتمرکز و پراکنده در مجموعه سازماندهی شده است.
-6 بهدلیل بارندگی زیاد در این مناطق، بامها شیبدار است و شیب بیشتر آنها تند است - خادمی، 1388، . - 49
روانشناسی محیطی
روانشناسی محیطی مطالعه پیچیده بین مردم و محیط اطرافشان است. به عقیده جیفورد2 روانشناسی محیطی با شاخه اصلی روانشناسی تفاوت دارد زیرا به محیط فیزیکی روزمره میپردازد. این علم چارچوبی از نقطه نظرات، تحقیقها و فرضیات را فراهم می-آورد که میتواند به ما در درک بهتری از روابط متقابل انسان و محیط اطراف، کمک کند. با استفاده از این دانش میتوان پیش از طراحی و ساخت، ارزیابیهایی را انجام داد که بهترین ابزار برای طراحان حرفهای به حساب میآید. اگر ما بدانیم چه چیز در گذشته عملکرد بهتری از خود نشانداده است، برای طراحی بهتر در آینده آمادگی بیشتری خواهیم داشت.
