بخشی از مقاله
چکیده
مولوی یکی از تواناترین و یکی از پرکارترین شاعران در بیان امور و مسائل اخلاقی به صورت حکایات و داستانهای عرفانی و نکات اخلاقی است ؟مباحث اخلاقی در آثار مولانا بخصوص مثنوی به فراوانی یافت می شود و از ویژگیهای این مباحث، پویایی و نشاط انگیزی آنهاست، بطوری که کمتر آموزهای در آن میتوان یافت که خمیرمایه اصلی و اساسی آن، آمیزه هایی از قرآن کریم و سنت پیامبر اکرم - ص - و سیرت بزرگواران دینی و مذهبی نباشد و خواننده را به تعمق و تأمل واندارد و به وا سطه همین خصایص است که آثارمولانا، بخصوص مثنوی دردل و جان انسانهای شیفته و دل آگاه و دردآشنا، جایگاه ویژهای دارد و از محبوبیت کاملا متمایز برخوردار است؟ این جستار که به روش تحلیلی- توصیفی انجام گرفته برآن است که برگزیده ترین مباحث اخلاقی درمثنوی مولوی که ناشی از تاثیرافکار و وسعت و عمق نفوذ معنوی اوست و برگرفته از آیات قرآن و احادیث نبوی و روایت های ائمه معصومین و عارفان بلند مرتبه است مشخص نماید.
و در نظر دارد ابیاتی را که شامل مضمون های اخلاقی و دینی است با توجه به معیارهای اخلاق اسلامی و با استناد به آیات قرآن و احادیث استخراج کند. و مبنای کار بر اساس آیات قرآن، احادیث، سخن بزرگان دین و شخصیتهای دینی است و سعی شده تاجایی که ممکن است هیچ بیتی را که مضمون دینی و اخلاقی دارد نادیده گرفته نشود.
بیان مسأله
بدون تردید، خوب زیستن و رسیدن به سعادت، آرزوی هر انسانیاست، آدمی همیشه درپی دستورات و فرامینی بوده است که بتواند با عمل به آنها، مناسبات خود را با دیگران شکل بخشد، تا ازاین طریق عمر خود را بگذراند و بقای حیات خویش را تضمین کند. از این رو، آدمی نیازمند نظام ارزشها بوده است؛ نظامی که خوب و بد را برای او معین کند و درپیچ و خم زندگی راهنمای او باشد.اخلاق وسیلهای مؤثر برای بهتر زیستن است، پس فراگیری آن، لازمه حیات بشری است.
درمیان همه علوم، علم اخلاق ضروریترین علم برای انسان است؛ چرا که درتمام اوراق کتاب زندگی دخالت و نظر دارد، و بدون آن زندگی اجتماعی و فردی در ورطه سقوط است؟ طبیعت انسان میل به نفعطلبی دارد و این خودعاملی برای جلوگیری ازبرپایی جامعه آرمانی است. بسیاری ازکشمکشهای اجتماعی از این طبیعت انسان ناشی میشود. از اینرو علاوه برقانون، به یک نیروی درونی به نام اخلاق نیاز است تا انسانها را کنترل کند پس فضایل اخلاقی نه تنها سبب رستگاری در قیامت است، بلکه وسیلهای برای سعادت و خوشبختی در زندگی دنیا هم محسوب میشود.
مقدمه
از دیرباز تاکنون، موضوعات اخلاقی درایران مورد توجه بودهاست؛ گسترش آموزههای اخلاقی دین اسلام ونقش تعلیمی درگسترش کم نظیر موضوعات اخلاقی؛ درجامعه اسلامی موثر بودهاست. حکمت عملی و علم اخلاق در طول قرنها با تلاشهای فیلسوفان و اندیشمندانی چون افلاطون، ارسطو، فارابی، ابنسینا، غزالی و.... رشد کرده است. نفوذ اسلام و گسترش آموزههای اخلاقی دین اسلام و بعدها نقش تعلیمی آن، همگی درگسترش کمنظیر موضوعات اخلاقی درجامعه اسلامی موثر بودهاند اما پیشینه توجه به حکمت عملی و موضوعات اخلاقی درایران به عهد ساسانیان و اندرز نامههای تدوین شده درآن روزگار بازمیگردد.
بنابراین، هدف خالق آثار تعلیمی، آموزش و تربیت است. در ادبیات فارسی، این نوع ادبیات ریشهدار است و درآثار رودکی که پدر شاعر فارسی است والبتّه، در بخشهای زیادی از شاهنامه فردوسی به چشم میخورد. ادبیات زمینه و بستری مناسب بود که میتوانست این میراث عظیم را حفاظت کرده، به نسلهای بعد منتقل کند؛ به همینخاطر درادبیات فارسی، درونمایه برخاسته ازافکار اخلاقگرایان مختلف، شاخه مهمی از ادبیاتفارسی به نام ادبیات تعلیمی ایران راتشکیل میدهد پند و اندرز و آموزههای زهدآمیز، گونههای رنگارنگ این ادبیات را شکل میدهد.
ادبیات تعلیمی یکی از انواع ادبیاست که در ادبیات هر کشوری وجود دارد. یکی از اهداف ادبیات تعلیمی ، اشاعه فرهنگ و فضائل اخلاقی در بین مردم است؟ شاعران مختلفی، مضامین تعلیمی را سرلوحه خود قرار داده و نکات آموزشی و اخلاقی را در قالب شعر ارائه کردهاند؟در ادبیات غنی و پربار فارسی همواره آموزههای تربیتی و اخلاقی موردتوجه شاعران و نویسندگان و بزرگان علم و ادب بوده است. دکتر سیروس شمیسا در تعریف ادبیات تعلیمی میگوید: »اثرتعلیمی، اثری است که دانشی - چه عملی و چه نظری - را برای خواننده تشریح کند یا مسائل اخلاقی، مذهبی و فلسفی را به شکل ادبی عرضه دارد.
بیشک اصلاح و تهذیب نفس انسان در سعادت دنیوی و اخروی او نقش بسزایی دارد به طوری که اگر انسان تمامی علوم را تحصیل کند اما از تسخیر درون و تسلط بر نفس خود ناتوان باشد، از رسیدن به سعادت و نیل به کمال باز خواهد ماند. از اینرو تربیت روحی و اخلاقی انسان امری به غایت جدی و حیاتی است بدیهی است که انسان به همان اندازه که از فکر داشتن خلقیات و صفات پسندیده لذت می برد از ترک صفات زشتی که در درون او ریشه دوانده و آثار آن صفات در کردار و رفتار او ظاهر گردیده است، رنج می برد و از آنها هراسان است. مفاهیم اخلاقی در آثار بسیاری از نویسندگان و شاعران فارسی زبان تا حدی است که می توان از آنها به عنوان آئینه تمام نمای تعالیم اخلاقی یاد کرد.
شاعران مختلفی در اشعار خود کمابیش به مضامین تعلیمی پرداخته و در اشعارشان به موضوعاتی چون ْگذرا بودن عمر، زشتی و تباهی زندگی، غنیمت شمردن فرصتها و اشاره کردهاند. بیشک اصلاح و تهذیب نفس انسان در سعادت دنیوی و اخروی او نقش بسزایی دارد به طوری که اگر انسان تمامی علوم را تحصیل کند اما از تسخیر درون و تسلط بر نفس خود ناتوان باشد، از رسیدن به سعادت و نیل به کمال باز خواهد ماند.
از اینرو تربیت روحی و اخلاقی انسان، امری به غایت جدی و حیاتی است بدیهی است که انسان به همان اندازه که از فکر داشتن خلقیات و صفات پسندیده لذت میبرد، از ترک صفات زشتی که در درون او ریشه دوانده و آثار آن صفات در کردار و رفتار او ظاهر گردیده است، رنج میبرد و از آنها هراسان است. مفاهیم اخلاقی در آثار بسیاری از نویسندگان و شاعران فارسی زبان تا حدی است که میتوان ازآنها به عنوان آئینه تمام نمای تعالیم اخلاقی یاد کرد.
