بخشی از مقاله
چکیده
امروزه، پژوهش در زمینه ظهور، گسترش و زوال فناوريها و همچنین، نوآوريهاي مربوط به آنها به یکی از مباحث جدي در باستان-شناسی پیش از تاریخ تبدیل شده است. در بررسی فناوريها و نوآوريهاي دوران پیش از تاریخ، باستانشناسان عوامل و پیش شرط-هاي اقتصادي، اجتماعی، فنی و اداراکی را دخیل میدانند. پژوهش حاضر با بهرهگیري از این راهبردها و بر پایه مبانی نظري مطرح-شده توسط اندیشمندان معروف در این زمینه به درك و تحلیل این دو مؤلفه - تکنولوژي و نوآوري - در جوامع پیش از تاریخ بپردازد.
هدف اصلی این پژهش، بررسی نقش تکنولوژي و نوآوريها در تغییر حالت جوامع از اجتماعات کوچک ساده به اجتماعات بزرگتر و داراي شاخصهاي سلسلهمراتبی و طبقاتی است. براي این منظور سطح رشد تکنولوژي، الگوهاي استقرار محوطهها، سطح مبادلات و برهمکنشهاي فرهنگی جوامع مورد مطالعه قرار گرفت و سرانجام، سطح پیچیدگیهاي اقتصادي و اجتماعی و ارتباط آن با پچیدهتر شدن تکنولوژي و نوآوريهاي آن تحلیل گردیده است.
مقدمه
معیشت از راه شکار و گردآوري غذا و بیتوته در مکانهایی چون غارها و اشکفتهاي صخرهاي و سایر محلهاي روباز در زمره مهمترین ویژگی زندگی اقتصادي و اجتماعی بشر در طول هزاران سال از دوران پارینهسنگی بوده است. در حدود 10 هزار سال پیش و با شروع دوران نوسنگی، تحولاتی نظیر آغاز تولید غذا و یکجانشینی به وقوع پیوست که بستري براي فناوريها و نوآوريها در خلال دورههاي بعدي شدند و رشد وسیع، پیچیده و فزایندهي امروزي را در جنبههاي اقتصادي، علمی، فناوري، صنعتی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اعتقادي انسان رقم زدهاند. روند به ظاهر سادهاي که از دوران نوسنگی آغاز شده بود امروز، به حدي پیچیده شده که نظام-هاي مختلفی را در زمینههاي گوناگون شکل داده است. دولتها و حاکمیتها با استفاده از این نظامها به مدیریت و کنترل جوامع میپردازند.
روند توسعه در زندگی با بهرهبرداري از محیط زیست که از دوران نوسنگی آغاز گردیده، حاصل تعامل انسان و دنیاي پیرامون او بوده است. فناوري و نوآوري به عنوان محرك و شاخصه اصلی این توسعه به حساب میآیند. مقاله حاضر در نظر دارد فناوري و نوآوري را در روند توسعه حیات اجتماعی و اقتصادي بشر از منظر باستانشناسی تشریح نماید و پیششرطهاي آنها را تجزیه و تحلیل کند. این پیششرطها در دو بخش فنی-تولیدي و اقتصادي-اجتماعی بررسی میشوند. نگارندگان اعتقاد دارند که در محوطههاي پیش از تاریخی کشورمان دادههاي متنوعی از فناوري و نوآوري به دست آمده است
واژه تکنولوژژي از دو کلمه Techno + Loggia تشکیل شده است. Techno به معناي فن، تکنیک، روش و راهبردي است که در موقعیت عملی به کار گرفته میشود. Loggia به معنی دانش سازمانیافته بر اساس تحقیقات بنیادي و کاربردي است
بنابراین، تکنولوژي را میتوان فنِ مبتنی بر دانش تعریف نمود. واژه فناوري، معادل فارسی تکنولوژي است؛ یعنی فنی که بر پایه علوم و تحقیقات استوار است. این تعریف نشان میدهد که ماهیت تکنولوژي امري صرفا تکنولوژیک نیست بلکه فراتر از مجموعه عوامل تکنیکی و فنی است. بخش بزرگی از دانستههاي بشري در قالب تکنولوژيهاي گوناگون بازتاب عملی پیدا میکنند. این ویژگی باعث ظهور فناوريهاي جدید و نوآوريها میشود. از سوي دیگر، تکنولوژي بر فرهنگ و اعتقادات جوامع تأثیر گذاشته و منجر به بروز تحولاتی در امور اجتماعی و اقتصادي میگردد. حاصل این امر نیز، وقوع نوآوريها است. بنابراین، دو مفهوم فناوري و نوآوري همواره در کنار قابل طرح و بررسی هستند.
فناوري در فرهنگ لغت آکسفورد با کلمه Invention مشخص شده و به معناي روش، ذهنیت و یا خلاقیت در اختراع چیزي جدید و به معناي محصولات یا روندهایی است که از قبل وجود نداشتند و براي اولین بار ظاهر میشوند
ریشه این لغت از کلمه لاتین Inventio و از ریشه Invenire به معناي کشف1 است. فناوري یعنی یافتن رابطه بین اجزاي طبیعت و برقراري این رابطه از طریق تفکر انسانی. یافتن آغاز یک فناوري در گذشته، به ویژه دوران پیش از تاریخ کار بسیار مشکلی است؛ چرا که، فناوريها از راه تجربه و در یک فرآیند طولانی رخ میدهند. نقص مدارك، تاریخگذاري-هاي به ندرت درست و عدم توجه به بحث تکنولوژیکی مواد فرهنگی از دیگر دلایلی هستند که تعیین زمان دقیق وقوع یک فناوري را در دوران پیش از تاریخ با مشکلات جدي مواجه میسازد.
این در حالی است که روند تغییرات فنی فناوري یعنی همان نوآوريها را میتوان بر اساس شواهد مادي مورد مطالعه قرار داد. از این رو، مفهوم نوآوري در تحقیقات باستانشناسی به عنوان فرایند تحول در فناوري جوامع گذشته مطرح میشود . - Fokkens, 2008: 19 - برخی از پیششرطهاي این فرایند عبارتند از ظهور نیازهاي جدید، دسترسی به زمینه و اجزاي نوآوري و نیز در اختیاربودن گروهی از متخصصان آشنا به فناوري به این موارد باید میزان نیروي کار، مبادله و توزیع و مصرفکننده بومی و غیربومی را نیز اضافه کرد. مهمترین موضوع در این میان، شکلگیري سازمانهاي پیچیده است که این فرایند را مدیریت، کنترل و نظارت میکنند.
نوآوري مترادفهاي زیادي دارد از جمله ابداع2، تازگی3، چیز جدید4، ظهور5 و آفرینشBurmeister & Muller, - 6 . - 2013: 1 فرهنگ لغت آکسفورد نوآوري را با کلمه Innovation مشخص و آن را روش، ایده، محصول و یا هر چیز جدید دیگر معرفی و ریشه آن را از کلمه لاتین Innovatio از ریشه Innovare بیان میکند
اوِرت راجرز نوآوري را ایدهها، روشها و اهدافی میداند که شخص یا جامعه به عنوان چیز جدید پذیرفتهاند، اما تا زمانی که ماهیتش به وضوح بر جدید بودن آن دلالت نداشته باشد، مشکل بتوان آن را نوآوري دانست . - Rogers, 2003: 12 - به این معنی که زمانی که جامعه با یک نیاز روبهرو میشود و تکنولوژي حاضر، قادر به پاسخگویی به آن نیاز نیست، راهی اندیشیده و انتخاب میشود که حاصل آن نوآوري است. این نیازها میتواند فنی، اجتماعی، اقتصادي و یا هر دلیل دیگري باشد. نوآوري همچنین، میتواند عکسالعمل متقابل نسبت به یک تکنولوژي دیگر باشد.
طبق نظر کالین رنفریو، نوآوري توسعه یا معرفی چیز جدیدي است و بدیهی است که فرایندهاي آن باید به درستی براي مطالعه جامعه و بخصوص تغییرات آن درك شود . - Renfrew, 1978: 89 - باستانشناسان براي مدت طولانی در تلاش هستند تا با موضوع نوآوريها در مطالعات باستانشناسی همراه شوند و همچنان مفهوم نوآوري را براي توصیف و توضیح تغییرات و تنوع در مواد فرهنگی به کار میبرند. در مکتب آمریکایی، باستانشناسی پیش از تاریخ در زیرمجموعه مباحث انسانشناسی رشد کرده و از مباحث این رشته، بخصوص بحث تکنولوژي در مطالعات فرهنگهاي پیش از تاریخی استفاده شده است. نوآوري در باستانشناسی مکتب آمریکایی نقش ضروري در مطالعات ایفا میکرده است
مطالعه خود تکنولوژي امري تنها فنی و تکنیکی نیست بلکه پدیدهاي است که با درك، اعتقاد، رفتار اجتماعی و اقتصادي و شناخت انسان از زیستبوم گره خورده است. لذا، مطالعه فناوريها و نوآوريها در جوامع پیش از تاریخ یعنی مطالعه تغییرات ذهنی و تفکرات انسان به عنوان عامل اصلی پیچیدگیهاي اجتماعی و طبقاتی شدن جوامع.
پیششرطهاي فناوري و نوآوري
پیششرطهاي فنی، تولیدي و فرآوري
منابع طبیعی، مواد خام، استعدادهاي زیست محیطی، سازوکارها و وسایل حمل و نقل، روشهاي تولیدي و فرآوري، تولیدکننده متخصص و آمادگی براي مصرف در زمره این پیششرطها هستند. شناسایی این فرآیند به ما در درك میزان پیشرفت یک جامعه در تخصصپذیري و درجه پویایی یا ایستایی آن تخصص کمک مینماید.
تأمین مواد خام مورد نیاز، بهرهبرداري از ظرفیتهاي زیستمحیطی و میزان و شرایط دسترسی به آنها از اولین و مهمترین اجزاي یک فرایند تکنولوژیکی است. در این رابطه دو نکته مهم وجود دارد: اول اینکه، در شناخت هر تکنولوژي یا نوآوري چگونگی و میزان دسترسی به هر یک از منابع و استعدادهاي محیطی در تحلیل فرایند تأثیرگذار است. به عنوان مثال، ساخت ابزارهاي سنگی یا سفال که مواد خام آنها تقریبا در همه جا یافت میشود از ساخت ادوات و اشیاي فلزي به مراتب آسانتر است. نکته دوم آنکه، انسان به زنجیره غذایی متنوع و آب نیازمند و ناگزیر به بهرهبرداري از طیف وسیعی از منابع طبیعی بود.
در این حالت، افراد میبایست درك درستی از زیستبوم پیرامون خود حاصل مینموده و در تعامل کامل با آن میبودهاند. دارك بیان میکند که باستانیان در انتخاب محل زندگی خود به عوامل مهمی چون دسترسی به زمین کشاورزي، آب، منابع دریایی و مواد معدنی توجه داشتند - دارك، . - 164 : 1387 از این رو، شناخت ظرفیتهاي زیستی، ارتباطها، نوع معیشت، میزان جمعیت و گسترش یا متروكشدن محوطهها از راه باستانشناسی زمینسیما1 و باستانشناسی الگوي استقرار2 که ما را به درك درست پیشرفتهاي اقتصادي، اجتماعی و تکنولوژیکی جوامع گذشته کمک میکند، ضروري است.
در این گونه مطالعات، آثار فعالیتهاي گذشتگان که در سراسر چشمانداز محیطی در طول زمان جریان داشته شناخته میشود و تعاملات انسانها با یکدیگر و نیز انسان با طبیعت روشن میگردد . - Ashmore & willey, 1981: 3-4 - ایده ابتدایی این قبیل مطالعات به کاشفان و باستانشناسان غیر حرفهاي قرن نوزدهم م. بر میگردد . - Volta, 2007: 8 - گرچه برخی چون جولین تامس عقیده دارند که چنین شاخههایی در مطالعه طبیعت موجب میشود جوامع به سطح مدلهاي پیشپا افتاده سیستمیِ زیستی تبدیل شوند - Thomas, 1991 - ، اما اجازه نداریم که به سادگی از کنار تأثیر عمیقی که زیستبوم بر انسان پیش از تاریخ گذاشته، بگذریم. رهیافتهاي زیستبومشناختی در باستانشناسی اقتصادي نقش مهمی را بازي میکنند.
مؤلفه مواد خام و ظرفیتهاي زیستی نظیر آب و خاك مناسب و زنجیرههاي غذایی متنوع در دورانی که انسان فرایند نوسنگیشدن را پشت سر میگذاشته بسیار مهم بود. براي مثال، در مطالعه ابزارهاي سنگی چگونگی دسترسی به مواد اولیه و توزیع آنها در زیستبوم، انواع مواد خام، روشهاي ساخت ابزارهاي سنگی و نحوه استفاده از آنها داراي اهمیت زیادي است.
چنانچه به یکی از متغیرهاي مذکور مثلا چگونگی دستیابی به مواد خام توجه نماییم در خواهیم یافت که با منشایابی آن مواد از طریق پژوهش هاي زمینسیما، میتوانیم آگاهیهاي خودمان را در باره ارتباطات محوطهها با یکدیگر و با محیط پیرامون و همچنین، الگوهاي تحرك و استفاده از محیط افزایش دهیم
