بخشی از مقاله
چکیده:
حوضه رودکُر در دشت مرودشت به دلیل شرایط خاص زیستمحیطی، طی دورههاي مختلف تاریخی و پیش از تاریخی همواره خاستگاه جوامع انسانی بوده است. در این راستا، این حوضه مورد توجه باستانشناسان بوده و تاکنون بررسیها و کاوشهاي فراوانی در این منطقه انجام گرفته است. ویلیام سامنر یکی از باستانشناسانی بوده، که دشت مرودشت را مورد بررسی باستانشناسی قرار داده است. سامنر دورههاي مختلف فرهنگی، از پارینهسنگی تا اسلامی را شناسایی نمود.
طی این بررسیها یکی از دورههاي فرهنگی که معرفی شده، و شیوة الگوي استقراري آن تهیه گردیده، دورة لپویی است که مقارن با اواخر دورة مس و سنگ است، و تاریخی طی نیمه اول هزارة چهارم قبل از میلاد را در بر میگیرد. با توجه به بررسیهاي باستانشناختی، 101 محوطه متعلق به دورة لپویی در حوضه رودکُر شناسایی گردیده، که از این بین، با توجه به مواد فرهنگی سطحی بدست آمده، سه محوطه شواهد جوش کوره در تراکم بسیار بالا را نشان میدهد.
این شواهد، حکایت از فعالیت صنعتی - سفالگري - را در این محوطهها دارد. همچنین در حوضه رودکُر طی بررسی روشمند تپه لپویی، معادنی از خاك قرمز شناسایی شد. نتایج مطالعات نشانگر این است که تولید حداقل بخشی از سفال دورة لپویی در منطقه جنوب غرب رودکُر، در نزدیکی روستاي امروزي شیخعبود و کوشکهزار بیضا، در محوطه تپهگَندعلی و دو محوطه دیگر انجام میگرفته نهایتاًو به مناطق دیگر توزیع میشده است. در این نوشتار بهصورت مفصل به این محوطهها و نیز معادن خاك قرمز پرداخته شده است.
مقدمه:
در گاهنگاري دورة پیش از تاریخ فارس، محوطهاي وجود دارد که علیرغم اهمیت آن در رابطه با تغییرات اجتماعی- اقتصادي و سیاسی جوامع این منطقه، تاکنون اطلاعات چندان دقیقی از وضعیت بافت باستانشناختی آن وجود نداشته است. این مرحله که به دورة لپویی معروف است، با توجه به پژوهشهاي پیشین و همچنین سالهاي اخیر، در محدودة زمانی هزارة چهارم ق.م قرار میگیرد. لذا این دوره از منظر مطالعات مربوط به جوامع پیچیده، آغاز نگارش و پیشزمینههاي دورة آغاز ایلامی، همزمان با دورة شوش 2 - اوروك - ، به طور بالقوه بر شکلگیري حکومتهاي اولیه در ایران تأثیرگذار بوده است
یکی از وجوه وجودي شکلگیري شهرهاي اولیه رشد اقتصاد و تقسیم کار و پیشرفت صنعت در طی این دوران است. کارگاههاي تولید سفال نقش مهمی در تقسیم کار و تخصصیشدن شغل و تولید کالا و مبادلات اقتصادي طی این دوران ایفا کرده است.
روش تحقیق
سامنر طی بررسیهاي خود در حوضه رودکُر فارس سفال لپویی بر سطح 101 محوطه شناسایی نموده که از این تعداد در 3 محوطه شواهد بسیار زیادي از جوش کوره شناسایی کرده است . - Sumner, 1972: 21 - طی بررسی اخیر روشمند باستانشناسی در حوضه رودکُر در تپه لپویی - تلشَنگولی - شواهدي از منابع خاك قرمز که به احتمال زیاد مورد استفاده سفالگران دورة لپویی قرار داشته و در محدودة کارگاههاي سفالگري معرفیشده توسط سامنر قرار دارند.
با توجه به اهمیت این موضوع محوطهها مورد بازدید و بررسی قرار گرفتند؛ از میان 3 محوطه معرفی شده توسط سامنر امروزه دو محوطه یعنی محوطه هاي KR 0292 و KR 0367 بطور کلی از بین رفته، و تنها یک محوطه یعنی KR 0289 که امروزه تپه گندعلی نام دارد، باقی مانده است که در ادامه ضمن اشاره به معرفی سفال لپویی، و فرایند تولید سفال طی دورة لپویی به معرفی منابع خاك قرمز در منطقه جنوب غرب حوضه رود کُر و تپه گندعلی و تپه لپویی که در بررسی اخیر شواهد چوش کوره در آن بدست آمد و پرداخته خواهد شد.
شرایط جغرافیایی و زیستمحیطی و زمین شناسی جنوب غرب حوضه رودکُر - منطقه لپویی -
محدودة مورد مطالعه - از جنبه جغرافیایی و زیست محیطی - در فاصله سی کیلومتري شمالشرقی شیراز در استان فارس بین طول 52 درجه و 5 دقیقه الی 52 درجه و 48 دقیقه شرقی و عرض 29 درجه و 39 دقیقه الی 30 درجه و 16 دقیقه شمالی قرار دارد. این محدودة مطالعاتی از شمال به محدودة بیضا، از طرف شمال – شمالشرقی به مرودشت – و از طرف جنوب به داریون و شیراز محدود میشود.
مساحت محدودة مورد مطالعه 1722 کیلومتر مربع میباشد که 938 کیلومتر مربع آن را دشت و 784 کیلومتر مربع آن را ارتفاعات تشکیل میدهد. بلندترین نقطه منطقه حدود 2550 متر در ارتفاعات کوهکَرته، کمترین ارتفاع منطقه حدود 1575 متر در منطقه لآهوچرول ارتفاع متوسط دشت 1600 متر از سطح دریا میباشد. محدودة مورد مطالعه از نظر تقسیمات کشوري به نام بخش زرقان و جزء شهرستان شیراز میباشد. در بخش زرقان بیشتر اهالی به حرفههاي صنعتی – کشاورزي اشتغال دارند و فضاي مهمی به کارخانهها اختصاص دارد. پالایشگاه بزرگ شیراز نیز در این منطقه قرارگرفته است
رودخانهکُر در منطقه لپویی رودخانه دائمی کر در فاصله 15 کیلومتري شمال لپویی واقع شده است. این رود که از معتبرترین رود آبریز دریاچه بختگان میباشد از ناحیه کوهستانی شمال فارس سرچشمه میگیرد و پس از دریافت شعباتی چند که معروفترین آن شعبه »پلوار« میباشد به سوي جنوب جریان مییابد. این رود در مسیر خود از سیوند و خرابههاي استخر میگذرد ضمن الحاق به شعبه کامفیروز - نزدیکی پل خان - و عبور از حومهي شیراز و کربال و مشروب ساختن جلگه نیریز از سوي شمال باختري به دریاچهي بختگان وارد میشود
پوشش گیاهی منطقه لپویی درختچه هاي بادام، درمنه کوهی، گون، کیکم، ارژن، انجیر وحشی، کلایر حسن، سوزي، ارپه، دمبل - نوعی قارچ - ، جاشیر، آویشن، پیچک وحشی، مشک تراوشی، شنگل، مروشک، شاطره، اسفند، کمروز، زیره، شیرین بیان، شیر شوروك، خارزرد، خشخاش وحشی، قارچ، پونه و سیر کوهی می باشد
لپویی در سی کیلومتري شمالشرقی شیراز و در شمالغرب بخش زرقان و در 9 کیلومتري شهر زرقان قرار دارد. لپویی از شرق به زرقان و از غرب به روستاي لشیخعبودل، از جنوب به کوههاي کتک و از شمال به روستاي گلدشت متصل است - شکل . - 1 شهر لپویی جزء حوزة 15 شیراز محسوب میشود. این شهر در طول جغرافیایی 52 درجه و 39 دقیقه و 25 ثانیه شرقی گرینویچ و در عرض جغرافیایی 29 درجه و 48 دقیقه و 30 ثانیه نیم کرهاي شمالی از خط استوا قرار گرفته است. ارتفاع این شهر از سطح دریا قریب به 1605 متر است
شکل -1 موقعیت شهر لپویی و تپه لپویی
از نظر زمینشناسی منطقه مورد مطالعه - لپویی - یا بطور کلی دشت زرقان در جنوب غرب رودخانه کر، در ناحیه زاگرس چینخورده ملایم قرار گرفته و شامل سازندهاي زمینشناسی اواخر دوران دوم - کرتاسه - تا رسوبات دوران چهارم و عهد حاضر میباشد - شکل . - 2 ارتفاعات شرقی و شمالی بیشتر از جنس آهکهاي قدیمیتر کرتاسه شامل سازندهاي تاربور و سروك است. در حالیکه ارتفاعات جنوبی و غربی از جنس آهکهاي جوانتر الیگومیوسن بوده و شامل سازندهاي آسماري و جهرم میباشد. روند چینخوردگی ارتفاعات منطقه از روند عمومی چینخوردگی زاگرس - شمالغربی – جنوبشرقی - تبعیت میکند
بطورکلی رسوبات رخنمون یافته در این محدوده از قدیم به جدید عبارتند از:
-سازند آهکی گروه خاصی - داریان - متعلق به کرتاسه زیرین که در شمالغربی محدوده در کوههاي پنج کرته تا کوه بره بیرونزدگی دارد. -سازند آهکی گروه بنگستان - سروك و کژدمی - که متعلق به پایین کرتاسه میانی است و در قسمتهاي شمال و شمال غربی کوههاي سفید-پنج کرته و کوه سور و همین طور کوه سبز دیده می شود.
-سازند گوربی از جنس آهک مازنی متعلق به پائین کرتاسه فوقانی که در بخشهاي شمال غربی محدوده در کوهها بره و نسا رخنمون دارد.
