بخشی از مقاله
چکیده
طرح پژوهشی »بررسی، شناسایی، مستندسازي تکمیلی و ثبت آثار باستانی شهرستان تویسرکان«، به دو صورت فشرده - پیمایشی - و گسترده، با گردآوري مواد فرهنگی از سطح محوطهها بهروش تصادفی و با هدف شناسایی و ثبت محوطههاي باستانی و آثار تاریخی واجد شرایط شهرستان تویسرکان در زمستان 1391 انجام پذیرفت. برآیند حاصل از بررسی میدانی، شناسایی 44 محوطه از دورهي مسوسنگ تا ادوار اسلامی متأخر بوده است. با توجه به آثار سطحی شناسایی شده، 14 محوطه داراي آثاري از دوران مختلف اسلامی هستند که نشان از اهمیت این منطقه در دوران اسلامی است.
پژوهش پیشِرو بهمنظور گونهشناسی و تحلیل سفالهاي دوران اسلامی دشت تویسرکان، بهدلیل تنوع و فراوانی گونه هاي شاخص سفال اسلامی با روش توصیفی-تحلیلی، به مرحله اجرا درآمده است. برآیند پژوهش نشانگر این است که سفالینههاي منطقه، دربردارندهي سفالهاي بدونلعاب ساده، بدونلعاب با نقوش کَنده، ظروف منقوش از انواع معروف به ظروف نیشابور - از گونههاي سفالهاي قرون اولیهي اسلامی - ، ظروف بدون لعاب با نقوش قالبی، لعابدار سادهي تکرنگ، ظروف معروف به قلممشکی و سفالهاي زرینفام، ظروف لعابدار سادهي تکرنگ و منقوش کَنده و افزودهي قرون متأخر اسلامی، میباشند. گونهشناسی و مطالعات تطبیقی نشان میدهد که سفالهاي بهدست آمده از بررسی باستانشناختی شهرستان تویسرکان - محوطههاي:مشکان، سیدشهاب، پاتپهي فرسفج، زاغه، فرسفج و... - ، قابلمقایسه با نمونههاي سفالههاي مکشوف از سایر محوطههاي دوران اسلامی از جمله: نیشابور، سلطانیه، هگمتانه، ارزانفود و... میباشند.
مقدمه
با وجود اینکه یک قرن از مطالعات علمی و روشمند پژوهشهاي مختلف باستانشناختی در استان همدان میگذرد اما پیرامون دشت تویسرکان در دوران اسلامی و بهطور خاص »سفال« دورهي اسلامی آن، مطالعات دقیق و منسجمی انجام نگرفته و در اینخصوص پرسشهاي فراوانی وجود دارد؛ بنابراین مطالعات محوطههاي دوران اسلامی این دشت، با چنین رویکردي ضروري است.
از اهداف و نکاتی که در زمینهي تحولات سفال دوران اسلامی دشت تویسرکان در این پژوهش دنبال خواهد شد، عبارتند از: چگونگی فرآیند تولید و پراکنش سفالهاي دوران اسلامی در نقاط مختلف دشت تویسرکان؛ گاهنگاري و تاریخگذاري سفالهاي این دوران؛ بررسی و شناسایی انواع سبکهاي رایج در سیر تحول سفال و سفالگري دوران اسلامی و در نهایت شناخت انواع تزیینات و کاربست نقوش و لعابهاي بهکار رفته بر روي سفالهاي دورهي اسلامی دشت تویسرکان.
روش پژوهش در این جستار مبتنیبر پژوهشهاي میدانی بررسیهاي باستانشناسی و مطالعات کتابخانهاي است که طی طرح پژوهشی »بررسی، شناسایی، مستندسازي تکمیلی و ثبت آثار باستانی شهرستان تویسرکان« به دو صورت فشرده - پیمایشی - و گسترده با گردآوري مواد فرهنگی از سطح محوطهها بهروش تصادفی، با هدف شناسایی و ثبت محوطههاي باستانی و آثار تاریخی واجد شرایط شهرستان تویسرکان در زمستان 1391،انجام پذیرفته است. با توجه به آثار سطحی شناسایی شده، 14 محوطه داراي آثاري از دوران مختلف اسلامی هستند که نشان از اهمیت این منطقه در دوران اسلامی است.
تعداد محوطههاي شناسایی شدهي دوران اسلامی در دشت مذکور، دربردارندهي گونههاي مختلفی از تپههاي مسطح و مرتفع، سیلبند،پل، کاروانسرا و... است که داراي انواع سفالهاي مختلف دوران اسلامی بوده و از این میان، سفالهاي شاخص دوران مختلف اسلامی گزینش شده و مورد مطالعه قرار گرفته است که در ادامه به معرفی و تحلیل آنها پرداخته خواهد شد.
پیشینهي پژوهش
از منظر مطالعات باستانشناختی، شهرستان تویسرکان نخستینبار در سال 1382، به سرپرستی »یعقوب محمديفر« و »عباس مترجم« بررسی و شناسایی شده است
این شهرستان به سال 1391، در برنامهي پژوهشی دیگري به سرپرستی یکی از نگارندگان - نظريارشد - مورد مطالعهي مجدد قرار گرفت که دومین برنامهي پژوهشی با عنوان »برنامه بررسی و شناسایی تکمیلی شهرستانهاي همدان و تویسرکان« بهشمار میآید و در نتیجهي آن تعداد 44 محوطه با آثاري از ادوار مسوسنگ تا دوران متأخر اسلامی شناسایی شده است
پیرامون پیشینهي مطالعهي سفالهاي اسلامی محوطههاي همجوار منطقهي مورد مطالعه، میتوان به مقالههایی تحت عنوان: »بررسی و مطالعهي سفالهاي دورهي ایلخانی بهدست آمده از کاوشهاي باستانشناسی ارزانفود« - زارعی و دیگران، - 73-90 :1393، »معرفی و تحلیل سفالهاي دوران اسلامی محوطهي زینوآباد...« - محمدي و شعبانی، - 150-135 :1395 اشاره کرد. وجود حجم زیادي از سفالینههاي اسلامی در محوطههاي مختلف استان همدان - مانند: هگمتانه، مجموعهي دستکند زیرزمینی ارزانفود و سامن، لائودیسه، زینوآباد و... - نشان میدهد که این منطقه، به احتمال یکی از مراکز مهم تولید سفال در دوران مختلف اسلامی و بهویژه قرون میانی بوده است؛ بهطوريکه نتایج بررسیهاي صورت گرفته در مجموعهي دستکند ارزانفود - زارعی و دیگران، - 1393 و محوطهي زینوآباد - محمدي و شعبانی، - 1395 نشان میدهد که انواع تکنیکهاي سفالگري دوران اسلامی در این منطقه شناخته شده بوده و همواره تولید شده و قابلمقایسه با مراکز بزرگ سفالگري از قبیل: تختسلیمان، سلطانیه، ساوه، ري و... هستند.
معرفی اجمالی شهرستان تویسرکان - جغرافیاي طبیعی و تاریخی -
تویسرکان از شهرستانهاي تابع استان همدان است که با وسعتی در حدود 1480 کیلومتر مربع، بین 34 درجه و 32 دقیقه عرض شمالی از خط استوا، 40 درجه و 27 دقیقه طول شرقی از نصفالنهار گرینویچ قرار گرفته است. این شهرستان از شمال به همدان، از شرق به ملایر، از جنوب به نهاوند و از غرب به کنگاور و اسدآباد محدود است. ارتفاع این منطقه از سطح دریا 1780 متر است که هرچه بهطرف جلگههاي جنوبی امتداد مییابد، ارتفاع کمتر میشود ولی حداقل ارتفاع منطقه از سطح دریا 1510 متر است که از بلندترین مناطق کوهستانی غرب کشور بهشمار میرود و در محدودهاي قرار گرفته که سرتاسر بخش شمالی، شمالغربی و شمالشرقی آن را رشته کوههاي منشعب از سلسله جبال الوند و قسمتهایی از بخش شرقی و جنوبی آن را سلسله کوههاي نیمهمرتفع که جزو پیشکوههاي جبال زاگرس محسوب میشوند، احاطه کردهاند؛ بهطوري که میتوان منطقهي تویسرکان را مانند درهي بزرگی تصور کرد که بهطور طبیعی در حلقهاي از کوههاي نیمهمرتفع محصور شده است - سالنامهي آماري استان همدان، - 5-4 :1389، - نقشه . - 1 شهرستان تویسرکان در گذشته و براساس قانون تقسیمات کشوري مصوب 1316 ه.ش. یکی از بخشهاي تابعه شهرستان ملایر در استان پنجم کشور بود که در سال 1328 ه.ش. از ملایر منفک و به شهرستان ارتقاء یافت. اساس اقتصاد این ناحیه را کشاورزي، باغداري، دامداري و صنایعدستی تشکیل میدهد.
چنانچه میدانیم، در سال 21 ه.ق. 644 - م. - که جنگ نهاوند - فتحالفتوح - اتفاق افتاد و منجر به شکست ایرانیان در مقابل اعراب گردید، کلیهي نواحی همدان از جمله تویسرکان به تصرف آنان درآمد
نخستین بار »ابنحوقل« در »صورةالارض«، از تویسرکان توصیفاتی ارائه کرده است - ابنحوقل، . - 1366 از وضعیت شهري و اوضاع و احوال مردمِ »توي« و »سرکان« از قرن هفتم تا قرن دهم ه.ق. اطلاع دقیقی در دست نیست ولی از قرن دهم که مقارن ظهور سلسله صفویه است، قصبهي توي بهنام »تویسرکان« مشهور میشود، در حالیکه »سرکان« با نام قدیمی خود باقی میماند؛
البته ماخذ معتبري که نشان دهد دقیقاً از چه تاریخی نام»توي« به »تویسرکان« تبدیل شده، در دست نیست و علت آنکه احتمال این تغییر نام را مقارن دورهي صفویه میدانیم، آن است که کُتبی مربوط به این دوره موجود است که مؤلفین و مصنفین آنها، شهرت تویسرکانی دارند حال آنکه در هیچیک از آثار قبل از دورهي صفویه شهرت تویسرکانی به چشم نمیخورد، بلکه معدود افراد مربوط به این محل که نامشان در برخی آثار صفویه آمده به نام »توئی« مشهورند و این امر نشان میدهد در ابتدا این قصبه با همان نام »توي« مشهور بوده است. به استناد شواهد، باید گفت دورهي صفویه براي تویسرکان واجد اهمیت خاصی بوده و نقطهي عطف مهمی در تاریخ این شهر به حساب میآید، زیرا در این دوره است که این محل روبه آبادانی گذاشته و به صورت یک شهر پیشرفت میکند
این شهر بر روي ویرانههاي شهر قدیمی - رودلاور - ، رودآور که بر اثر حمله مغول ویران شده، ساخته شده است. در واقع پس از ویرانی رودآور، از ادغام دو روستاي توي و سرکان، تویسرکان به وجود آمده است.
نقشه :1 موقعیت جغرافیایی شهرستان تویسرکان بر روي نقشه استان همدان و ایران - نگارندگان - .
گفته میشود که در اوایل دورهي شاه عباس اول 1038 -996 - ه.ق. - قسمتی از عراق عجم، از جمله نواحی توي و سرکان، تحت حاکمیت »امامقلی خان«، فرزند »اللّهوردي خان« قرار داشت - حقیقت ج . - 669 :4 در 996 ه.ق.، ایلات تکلّو و ترکمانان، تویسرکان را غارت و در آنجا قتل عام کردند. تویسرکان در دورهي شاه صفی 1052-1038 - ه.ق. - از شهرهاي عمدهي عراق عجم محسوب میشد
تویسرکان مدتی مقرّ سپاهیان نادرشاه بود - استرآبادي: . - 120-119 در دورهي فتحعلیشاه -1212 - 1250 ه.ق. - ، »شیخعلیمیرزا« از فتحعلیشاه تقاضا کرد که قسمتی از نواحی اطراف تویسرکان را در محدودهي حکومتی وي قرار دهد و فتحعلیشاه دستور داد که تویسرکان را به دولتآباد - ملایر امروزي - ضمیمه کنند و شیخعلیمیرزا حاکم ملایر و تویسرکان شد
در دورهي محمدشاه قاجار 1264-1250 - ه.ق. - و به دستور وي، »جهانگیرمیرزا« و »خسرومیرزا«، فرزندان »عباسمیرزا«،را -که »اسماعیلخان فراشباشی« کور کرده بود- به قلعهاي در تویسرکان فرستادند. در 1289 ه.ق.، سیفاللّهمیرزا به آزار مردم تویسرکان پرداخت؛ به دستور او بعضی از سادات را در میدان شهر میبستند و با چوب میزدند
ه.ق. - ، در»بستانالسیاحه«، تویسرکان را قصبهاي نیک با آب و هوایی سرد دانسته و مردم آن را تاجیک، و روذراور/ روداور را دارالامارهي آن ذکر کرده اس
تویسرکان را شامل قصبهي معتبري به نام توي و قریهي بزرگ سرکان ضبط کرده است. در زمان وي، این قصبه را به تنهایی، تویسرکان هم مینامیدند، اما قریه همان سرکان خوانده میشد. از تویسرکان بزرگانی برخاستهاند، از جمله: »میررضیالدین آرتیمانی«، داراي دیوان و ساقینامه
