بخشی از مقاله
چکیده
تاریخ پیدایش رسانه به زمان نیاز آدمی به دادوستد دادهها برمیگردد؛ یعنی به آغاز زندگی اجتماعی مردمانِ نخستین بر روي زمین. قرآن، کهنترین و استوارترین کتاب آسمانی از آغاز نزول تا به امروز بوده که نقش رسانهاي دینی داشته است و ویژگیهاي اخلاقی منحصربهفردي دارد که آن را از دیگر رسانهها جدا میسازد؛ از جمله این ویژگیها: ربّانی و مظهر حق بودن، اعتبار، تکیهبر دلیل و برهان در اقناع مردم، پایبند بودن به اخلاق، عدالت و دادگري و فراگیر بودن است. این نوشتار به بررسی رسانه در قرآن و ویژگیهاي آن با استناد به آیات قرآن پرداخته است.
مقدمه
اگر اندکی به پیرامون خود و دگرگونیهاي آن بنگریم، وسایل ارتباطجمعی و ابزارهاي رسانهاي نوین مانند اینترنت و ماهواره را میبینیم، درونمایه و ماهیت بنیادین این رسانهها و رسانههاي گذشته یکچیز است و آن ارتباط براي جابجایی دادههاست و این دستاورد نوینی نیست بلکه تاریخ پیدایش رسانه به زمان نیاز آدمی به دادوستد دادهها یا به گفتهاي به آغاز زندگی اجتماعی آدمهاي نخستین برمیگردد، آنجا که آدمی پیش از ارتباط زبانی براي تفهیم خواسته خود به دیگران از حرکات دست و صورت و یا کشیدن نگارههایی بهره میبرده است.
رسانه یک نیاز اجتماعی آدمیان است که هرگز از آن بینیاز نبوده و نیستند؛ زیرا که آنان موجوداتی اجتماعی آفریدهشدهاند: »یاأَیهَا النﱠاسُ إِنﱠا خَلقْنَاکمْ مِنْ ذَکرٍ وَأُنْثَی وَجَعَلْنَاکمْ شُعُوبًا وَقبائِلَ لِتَعَارَفُوا«، »اي مردم! همانا ما شما را از مرد و زنی آفریدهایم و شما را از اقوام و قبائلی قرار دادیم تا همدیگر را بشناسید - «حجرات، - 13 ولی ابزارها به فراخور روز تغییر و پیشرفت میکنند. ردپاي رسانه را در قرآن میتوان از همان گفتگوهاي نخستین خداوند با ملائکه در ارتباط با آفرینش آدم و آموزش »علم اسماء« به وي یافت؛ آنجا که میفرماید:
سپس به آدم نامهاي - اشیاء و خواصّ و اسرار چیزهائی را که نوع انسان از لحاظ پیشرفت مادي و معنوي آمادگی فراگیري آنها را داشت، به دل او الهام کرد و بدو - همه را آموخت. سپس آنها را به فرشتگان عرضه داشت و فرمود: اگر راست میگوئید - و خود را براي امر جانشینی از انسان بایستهتر میبینید - اسامی - و خواصّ و اسرار - اینها را برشمارید.
* فرشتگان گفتند: منزّهی تو، ما چیزي جز آنچه به ما آموختهاي نمیدانیم - و توانائی جانشینی را در زمین و استعداد اشتغال به امور مادي را نداریم و معترفیم که آدم موجودي شایستهتر از ما است و - تو دانا و حکیمی. فرمود: اي آدم! آنان را از نامها - و خواصّ و اسرار این - پدیدهها آگاه کن. هنگامی که آدم - فرمان خدا را لبّیک گفت و - فرشتگان را از - خواصّ و اسرار اشیاء و - پدیدهها آگاه کرد، خداوند فرمود: به شما نگفتم که من غیب - و راز - آسمانها و زمین را میدانم و از آنچه شما آشکار میکنید یا پنهان میداشتید، نیز آگاهم؟«، - بقره، - 33-31
از این آیات برداشت میشود که آدمی از همان آغاز آفرینش نخستین، رسانه - ابزار ارتباط - را میشناسد و از آن به شیوهي فطري که خداوند در نهادش گذاشته است، بهره میبرد؛ و شیوهي بیان پیدرپی اندیشهها، نگرشها و چگونگی انتقال رویدادها و رخدادهایی که در پیرامونش میگذرد را یاد گرفته و به کار میبرد.
آن زمان که آدمی نتوانسته خواسته و آرزویش را در پیکر الفاظ و واژهها به زبان آورد، از حرکات و رفتارهایی بهره گرفته است، مانند اشاره، روشن کردن آتش، دهلزدن و ... که برخی از این موارد امروزه نیز کاربرد دارد. - الوشلی، بیتا، - 16 در جنبه اجتماعی نیز خداوند مردمان را آفریده تا با یکدیگر در ارتباط باشند در کنار همدیگر انس بگیرند و از اخبار و احوال همدیگر آگاه شوند؛ خداوند میفرماید: اي مردمان! ما شما را از مرد و زنی - به نام آدم و حوّاء - آفریدهایم و شما را تیره تیره و قبیله قبیله نمودهایم تا همدیگر را بشناسید«، - حجرات، - 13 خداوند ابزار این ارتباط را در اختیار آدمی نهاده و او را آموزش داده است؛ آنجا که میفرماید: »عَلﱠمَهُ الْبَیانَ«، - رحمن، - 4 بنابراین دین اسلام به معناي تمام کلمه دینی رسانهاي است؛ زیرا مبناي آن بیان و دعوت و تبلیغ است، برخلاف دیگر ادیان مانند یهودیت که دین خود را در انحصار خود میداند و بنا را بر کتمان حق دانستهاند:
بیگمان کسانی که پنهان میدارند آنچه را که از دلائل روشن و هدایت فرو فرستادهایم، بعد از آن که آن را براي مردم در کتاب - تورات و انجیل - بیان و روشن نمودهایم، خدا و نفرینکنندگان - چه از میان فرشتگان و چه از میان مؤمنان انس و جان - ، ایشان را نفرین میکنند - و خواستار طرد آنان از رحمت خدا خواهند شد - . * مگر کسانی که توبه کنند - از کتمان حق - و به اصلاح - حال خود و جبران مافات - بپردازند و - آنچه را که از اوصاف پیغمبر و اسلام و دیگر حقائق میدانستند و پنهان میکردند - آشکار سازند. چه توبهي چنین کسانی را میپذیرم و من بسی توبهپذیر و مهربانم.« - بقره، - 160-159
دین اسلام همانگونه که وظیفهي اسوه و الگوي مردم را دعوت و تبلیغ مردم براي شنیدن پیام حق میداند، پیروان این دین را نیز به این فرمان یا به گفتهاي به این کار رسانهاي فرامیخواند و »خیریت« وبرتري این امت را در این دستور میداند:
شما - اي پیروان محمّد - بهترین امّتی هستید که به سود انسانها آفریده شدهاید - مادام که - امر به معروف و نهی از منکر مینمائید و به خدا ایمان دارید؛ و اگر اهل کتاب - مثل شما به چنین برنامه و آئین درخشانی - ایمان بیاورند، براي ایشان بهتر است - از باور و آئینی که برآنند. ولی تنها عدّهي کمی - از آنان با ایماناند و بیشتر ایشان فاسق - و خارج از حدود ایمان و وظائف آن - هستند. - «آل عمران، - 110
بنابراین قرآن برجستهترین وتاثیرگذارترین رسانهاي است که با پیشینهاي 1000 ساله همه جهانیان را در هر روزگاري همسخن خود قرار میدهد و آنان را با شیوه و ابزارهاي برگزیده، به فرمانهاي خود رهنمون میسازد.
