بخشی از مقاله
چکیده
انعکاس مفاهیم مذهبی در همه جلوه هاي هنري جوامع بشري در همه دوره هاي زمانی پیوسته دیده می شود. طراحی منظر و فضاي سبز نیز جداي از این امر نیست. منظرسازي ایرانی- اسلامی در دوره هاي گذشته ارتباط درست و عمیقی بین مذهب و هنر منظرسازي پدید آورد که ماحصل آن در باغ ایرانی نمود پیدا می کند. اما در قرن حاضر فاصله عمیقی بین این دو دیده می شود که ناشی از خلع هویت در منظر سازي است. با توجه به بحرانهاي هویت موجود در این زمینه، نیازي اساسی براي جامعه و خلق هویت می باشد.
بر این مبنا پرسش اصلی این تحقیق بدین صورت بیان می شود: کیفیت عناصر منظرساز در متن قرآن کریم چگونه بیان شده است؟ این پژوهش با بررسی توصیفی _ تحلیلی آیات قرآن و تفاسیر موجود و نیز متون معتبر اسلامی سعی دارد، زوایا و مفاهیم اسلامی مرتبط با طراحی منظر با تاکید بر توصیفات قرآن استخراج کند. در نهایت نتیجه اي که از این مقاله استنباط میشود، نشان میدهد این کتاب آسمانی سرشار از آموزه هاي ارزشمند در این زمینه است و می توان با درك و بهکارگیري این آموزه ها، هویتی بر مبناي اصول اسلامی در طراحی منظر خلق نمود.
مقدمه :
قرآن، به عنوان کتابی که در آن دستورات زندگی دنیوي و سعادت اخروي گنجانده شده، در تمامی دوره ها منشا الهاماتی بوده که مسلمانان به کمک آن طبیعت پیرامون خود را شکل داده اند . مسلمانان با این نحوه نگرش، نه تنها دست به تغییر طبیعت زده اند و محیط را در ابعاد انسانی خود درآورده اند بلکه در این رهگذر با توسل به این منبع شریف، رنگی قدسی به حیات خود بخشیده اند.
در قرآن برخی از توصیفات از کاخ ها و باغ هاي بندگان صالح خداوند و پیامبران شده است که نشان دهنده عدم مخالفت اسلام با جلوه کالبدي طراحی منظر است - سوره نمل ، آیه – 44 سوره بقره آیه . - 25 زیبایی در همه مراحل آفرینش مورد توجه خداوند بوده و همه چیز را به جمال منتهی آذین نموده است : خداوند در سوره تین آیه 4، درباره کیفیت خلق انسان می فرماید : »ما انسان را در نیکوترین نظم و اعتدال آفریدیم. « از طرفی یکی از ابعاد فطري انسان زیبایی جویی است
در این باره قرآن کریم انسان را تشویق به خلق زیبایی، آراستگی، دوري از ریاضت و فقرنمایی کرده است. در روایتی از امام صادق - ع - ایشان می فرمایند »:خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد و خشونت و خشن سازي بر او ناگوار است. بی گمان هرگاه خدا نعمتی بر بنده اش ببخشد ، دوست دارد که بازتابش را بر او بنگرد . از امام پرسیدند چگونه ؟ فرمود جامه اش را زیبا سازد . بوي خوش بر خویش بیامیزد ، خانه اش را سفید کند و آستانه هاي خانه اش را از خاکروبه بپیراید .حتی روشن کردن چراغ پیش از غروب ناداري را می زداید و و بر روزي می افزاید « - حرعاملی ؛ 1413ق، - در این روایت توجه به جنبه هاي زیبایی شناختی محیط هاي زندگی خصوصی و عمومی به شکل واضح توصیه شده است .
با این حال فضاهایی که امروزه به عنوان پارك و بوستان و فضاي سبز شهري مطرح است از نظر طرح هندسی، طرح کاشت، کاربري، نوع فضا و...درحقیقت کپی ناقص و تقلید ضعیفی از پارك هاي شهري غربی هستند که هیچ گونه قرابتی با فرهنگ و اعتقادات دینی ما ندارد - سعیدي، . - 1393 از این رو نیاز به نوعی الهام پذیري از آیات نورانی قرآن کریم براي خلق هویت کالبدي و مفهومی طراحی منظر به شکلی شدید احساس میشود. بر این مبنا پژوهش حاضر در تلاش براي رسیدن به این سوال است: شاخصه هاي منظرسازي اسلامی در متن قرآن کریم چگونه بیان شده است؟
روش تحقیق
پژوهش حاضر به روش توصیفی _ تحلیلی و گردآوري اطلاعات به روش اسنادي و کتابخانه اي تدوین گردیده است. این شیوه تحقیق تلاش به دستیابی الگویی غیر مستقیم از عناصر منظرساز در آیات قرآن کریم دارد که در نگاه اول به نوعی مستتر می باشند. این شیوه تحقیق از این نظر انتخاب شد که یقینا هدف از نزول قرآن کریم چیزي ماوراي موضوع تحقیق است و به سعادت و تعالی بشر نظر دارد اما با توجه به این که قرآن به همه زمینه هاي مورد نیاز بشر اشاره دارد، می توان در میان این مفاهیم متعالی اصولی مرتبط با موضوع تحقیق نیز پیدا نمود که ارتباط بشر با قرآن را بیشتر از پیش کند و نوعی هویت در جوامع اسلامی خلق نماید. بنابراین در ابتدا آیات نورانی قرآن کریم مورد مطالعه و مداقه قرار گرفت و آنها که به خلق و ساماندهی محیط فیزیکی اشاره دارند انتخاب شدند
این آیات را می توان به سه دسته تقسیم نمود:
-1 آیاتی که اشاره به توصیفات بهشت جاوید دارند.
-2آیاتی که اشاره به باغ ها و فضاهاي مجلل زمینی دارند .
-3 اشارات غیر مستقیم از فضاهایی که امکان استنتاج در منظرسازي دارند.
در ادامه با رجوع به تفاسیر معتبر قرآن کریم، برداشت هاي بزرگان دینی نیز مورد توجه قرار گرفت و سپس با دسته بندي این اطلاعات سعی در بیان اصول و مبانی طراحی منظر اسلامی از منظر قرآن کریم شد.
منظر
قبل از ورود به مفاهیم منظرسازي اسلامی پسندیده است ابتدا تعریف دقیقی از منظر و مفروضات آن داشت. منظر را می توان به صورت عناصر متشکله مرتبط با یکدیگر در یک سیستم پیچیده انطباقی، کره زمین، مد نظر قرار داد
آنچه که در تعریف منظر از اهمیت ویژه اي برخوردار است، ماهیت اجزاء و نحوه ارتباطات آنها است. از این رو گاه منظر یا سیماي سرزمین در مفهوم کلی خود مجموعه اي از پدیده هاي زنده و غیر زنده و روابط آنها در فضاي سه بعدي کره زمین تعریف می شود که می تواند به وسیله ساختار افقی، عمودي و تلفیق مشخصه هاي آن نظیر جو، توزیع ارتفاعات، خاك، آب، سنگ بستر، پوشش گیاهی، حیوانات و انسان مشاهده و تشخیص داده شود
گاه به عنوان کل پدیده هاي زیستی و غیرزیستی تعریف می شود که از طریق ساختار افق ی و عمودي در ابعاد سه بعدي کره زمین با یکدیگر ارتباط یافته و ترکیب پارامترهایی متنوع نظیر اتمسفر، خاك، آب، شکل زمین، جانوران، گیاهان و انسان را به وجود می آورند
منظر در قرآن کریم
همان طور که گفته شد، اشاره هاي آیات قرآن کریم به منظر - به همان معنا که به آن اشاره شد - به سه بخش قابل تقسیم است: -1 آیاتی که اشاره به توصیفات بهشت جاوید دارند.-2آیاتی که اشاره به باغ ها و فضاهاي مجلل زمینی دارند. -3 اشارات غیر مستقیم از فضاهایی که امکان استنتاج در منظرسازي دارند.
در این بین بهشت بیشترین حجم از آیات قرآن را به خود اختصاص داده است و بهترین و شفاف ترین توصیفات را دارد. بهشت حد متعالی محیطی است که خداوند به بندگان خاص خود قول داده است. از این رو می توان بهترین الگو براي منظر اسلامی باشد. به عبارت دیگر اگر بهشت را نمونه عالی و متعالی منظر اسلامی دانست، چهارچوب مادي آن که همان کپی ناقص و سایه اي از این فضا بر روي زمین است می بایست به عنوان بهترین الگو براي ساماندهی باغها و مناظر اسلامی باشد. برخی از این آیات در ادامه آمده است:
2. درختان و سایه هاى آن مانند میوه هایش همیشگی است - رعد. - 35 /
3. ساقی شرابشان پروردگار، و شرابشان طاهر و پاك است. - دهر. - 21 /
4. نهرهایی از شراب ناب که براى نوشندگان لذت بخش است و چشمه هایی از شیر که طعمش تغییر نیابد و چشمه هایی از عسل مصفا در آن جاست. - محمد. - 15 /
5. در آن - بهشت - دو میوه و خرما و انار است - الرحمن - 68 /
6. در آن دو ]باغ[ دو چشمه همواره جوشان است - الرحمن - 66 /
7. و غیر از آن دو ]باغ[ دو باغ ]دیگر نیز[ هست - الرحمن - 62 /
8. - در بهشت - سخنی جز سلام و درود نیست - الواقعه - 25 /
9. از جانب پروردگار - ى - مهربان - به آنان - سلام گفته میشود - یس - 58 /
