بخشی از مقاله
چکیده:
مقاله حاضر به بیان ویژگیهای نسخه خطی قصیده برده موجود در کتابخانه و موزه ملی ملک میپردازد. این مقاله با هدف شناخت جنبههای وجودی قصیده برده با توجه به منحصر بفرد بودن آن و هممچنین با توجه به مضمون آن، که در مدح و ستایش پیامبر - ص - سروده شده، گردآوری شده است.
در همین راستا به سؤالاتی از قبیل ویژگی-های قصیده برده، دوره تاریخی اثر و ویژگیهای نسخهنویسی و کتابآرایی آثار همدوره با قصیده برده چیست؟ پاسخ داده شده است. بهمنظور دستیابی به سوالات این تحقیق از ابزار کتابخانهای بهره گرفته شد. مطالعه و بررسی نسخه قصیده برده در گنجینه کتابخانه و موزه ملی ملک انجام شد.
در نهایت با توجه به ترقیمه اثر مشخص شد که تاریخ کتابت نسخه به دوره فتحعلی شاه قاجار باز میگردد که در نهایت به معرفی ویژگیهای نسخهنویسی و کتابآرایی دوره قاجار اشاره شده است.
1 مقدمه
اسناد، کتب و نسخ خطی و بهطور کلی آثار کاغذی تاریخی، از مهم-ترین مواریث فرهنگی تمدنها به شمار میآیند. بدون شک نسخ خطی تاریخی سرگذشت و پیشینهای دارند که بررسی و تبیین آنها، نمایانگر بخشهایی از تاریخ و فرهنگ یک قوم و تمدن است. اگرچه در نظر اول کاغذ صرفاً مادهای است برای کتابت؛ اما کاغذ در نسخه-های خطی بخشهایی از هویت آنرا تشکیل میدهد. نسخ خطی یکی از مهمترین آثاری است که بسیار قابل تأمل است و برای دستیابی به همه جوانب آن از جمله جنبههای هنری، تاریخی، ادبی، چیستی و چگونگی پیدایش، کاربردها و همچنین، تکنولوژی ساخت نیاز به پژوهش و مطالعات گستردهای دارد. در این مقاله بر روی نسخه خطی قصیده برده موجود در کتابخانه و موزه ملی ملک پژوهش شده است.
نسخههای زیادی درباره واقعه معراج پیامبر در میان گنجینه نسخه-های خطی کتابخانه و موزه ملی ملک وجود دارد. مضمون نسخه خطی قصیده برده هم از جنبههای ادبی و هم تاریخی باعث شده است که این نسخه نسبت به سایر نسخ خطی سروده شده در مدح پیامبر دارای ارزش و اهمیت بیشتری باشد. بهدلیل اهمیت ویژه اثر - از جنبههای تاریخی و ادبی - ، این اثر بهمنظور پژوهش و معرفی برگزیده شد.
در زمینه نسخه خطی قصیده برده که در کتابخانه و موزه ملی ملک موجود است، هیچگونه مطالعه و پژوهشی انجام نشده است؛ اما قصیده برده از جنبههای تاریخی و ادبی توسط پژوهشگرانی تفسیر شده است. در این راستا آقای قاسم کریمی در سال 1365 ه.ش در مقالهای با عنوان "ملاحضاتی بر قصیده مبارکه برده" و آقای سید فضلاالله رضویپور در سال 1385 در مقالهای با عنوان "بازتابی از شخصیت پیامبر - ص - در قصیده عربی" به بررسی قصیده عربی با استناد به این قصائد، که ارزش تاریخی و ادبی دارند، پرداخته است.
همچنین زهرا سادات طهیی در سال 1382ه.ش در پایاننامه خود با عنوان "تخامیس قصیده البرد" به بررسی و تأملی ژرف بر مشهورترین قصیده عرب -برده- و صاحب آن -بوصیری- پرداخته است و همچنین دکتر ابوالحسن امین مقدسی در سال 1380ه.ش مقالهای با عنوان " مدح اهل بیت - ع - در دیوان بوصیری" نوشته است و به نتیجه رسیده است که بوصیری برای اثبات ادعای خود از بنیان فکری و استدلالهای اسنادی بهره گرفته است و گرچه از نظر قوت خیال و عاطفه در بین شعرای شش قرن دوره سقوط مرتبه اول را به خود اختصاص نداده است، ولی بردهاش او را در صدر مشهورترین سرودههای این دوره قرار داده است.
در این پژوهش سعی بر آن شده است که با توجه به منابع موجود و همچنین بر اساس بررسیهای میدانی، به معرفی نسخه خطی "قصیده برده" که یکی از نسخ ارزشمند موزه ملی ملک است پرداخته شود. با توجه به اینکه بر روی این نسخه خطی پژوهشی انجام نشده است، نتایج این پژوهش میتواند برای پژوهشگرانی که در این زمینه و بهصورت تخصصی در زمینه "قصیده برده" به پژوهش میپردازند، مفید واقع شود. بیان ویژگیهای ظاهری این نسخه، دوره تاریخی و همچنین شناخت ویژگیهای نسخهشناسی و کتابآرایی دوره قاجار ، از جمله نتایج و دستاوردهای این تحقیق بهشمار می-آیند.
2 متن اصلی
همانطور که گفته شد "قصیده برده" یا "براه"{1} از نسخ خطی منحصر بهفرد و ارزشمند موجود در کتابخانه و موزه ملی ملک است. این منظومه 162بیتی است که در ظهریه{2} این نسخه آمده است که این قصیده در ستایش پیامبر اکرم و قرآن کریم، توسط شاعر مصری- شرف الدین ابوعبداالله محمد بن سعید دولاصی معروف به بوصیری -سروده شده است. بوصیری شاعر بزرگ مصری در سده هفتم هجری قمری 694-608 - ه.ق - میزیسته و در سال 695ه.ق در قاهره مصر وفات یافت - محدث. .1361 ص. . - 15 این قصیده مورد توجه بسیاری از علما و دانشمندان شیعه و سنی و عموم طبقات مردم و حتی امرا گشته و استنساخ، تکثیر و خواندن آن برای رفع حاجات و نیازمندیها و دفع امراض و درمان بیماریها استفاده می-شد. تاریخ کتابت این نسخه با توجه به ترقیمه {3} اثر به سال 1216 ه.ق - مصادف با دوره فتحعلی شاه قاجار - باز میگردد؛ اما نام کاتب و مکان کتابت در آن نوشته نشده است . تصاویر مربوط به نسخه خطی "قصید برده" و همچنین ترقیمه اثر در شکل 1-3 مشاهده میشود.
تصویر:1 نمای پشت و روی جلد نسخه خطی قصیده برده موجود در کتابخانه و موزه ملی ملک. نگارندگان
تصویر:2 ظهریه موجود درصفحه اول نسخه خطی قصیده برده موجود در کتابخانه و موزه ملی ملک. نگارندگان
تصویر:3 تاریخ کتابت - ترقیمه - قصیده برده مورد مطالعه. نگارندگان
1-2 معرفی ویژگیهای اثر
این نسخه خطی دارای جلد چرمی سیاه با عطف قهوهای رنگ و کاغذ مورد استفاده برای کتابت در این نسخه ترمه است. در نسخههای خطی معمولاً از یک یا چند نوع کاغذ برای کتابت استفاده میشده است و از طرفی کاغذ آستر بدرقه نیز دارای تزیینات است که گاهی از کاغذهای ابری بدینمنظور استفاده میشده است. در نسخه خطی "قصیده برده" مورد پژوهش، کاغذ صفحه اول با سایر کاغذها از نظر ضخامت، رنگ و براقیت تفاوت دارد؛ که کاغذ مورد استفاده در صفحه اول به رنگ آبی و ضخیمتر و براقتر از صفحات دیگر است؛
از طرف دیگر کاغذهای اصلی کتابت به رنگ قهوهای و نازکتر هستند. این نسخه دارای 101 صفحه به طول 16/8 سانتیمتر و عرض 11/5 سانتیمتر و مشابه قطع وزیری{4} است. تعداد سطرها در همه صفحات یکسان نیست و در بعضی از صفحات 19 و در برخی دیگر 15 سطر مشاهده میشود. متن عربی نسخه همراه با ترجمه فارسی آن به خط نسخ کتابت شده است. کتابت متن "قصیده برده" با مرکب سیاه و علائم و نشانهها با مرکب قرمز انجام شده است.
2-2 بررسی هنر
دوران قاجار همانطور که گفته شد دوره تاریخی نسخه خطی مورد مطالعه با توجه به ترقیمه موجود، به سال 1216ه.ق و همزمان با دوره فتحعلی شاه قاجار باز میگردد. بنابراین لازم است که مروری بر هنر دوران قاجار- دوره پادشاهی فتحعلی شاه- شود.
آقا محمدخان در سال 1165 ه.ق در تهران، که پایتخت نخست کریمخان زند بود، بر تخت نشست و سلسله قاجاریه را تأسیس کرد - آیتاللهی. .1380 ص.. - 200 هنرها، در زمان سلسله قاجار که از سال 1208 تا 1343 ه.ق در ایران حکومت کرد، تداوم مستقیم هنر-های ادوار پیشین - نادر شاه افشار؛ و سلسله زند - نبود. هنر ایران در زمان فتحعلیشاه -از شاهان هفتگانه قاجار- بازگشت آشکاری به سنت داشت و آگاهانه از هنر دوره صفوی تأثیر پذیرفت و آنرا بهگونه جدیدی دگرسان کرد. هنر دوره قاجار نشانگر سه مشخصه و ویژگی بنیادی بود که عبارتند از:
جدایی روزافزون فرهنگ ایرانی از سنت عظیم اسلامی؛ ورود دمافزون عناصر هنر مردمی و عامیانه و وابستگی رشد یابنده به تأثیرات هنر غربی. هنر این دوره با اینکه از نظر کیفی در سطح پایینتری از هنر ادوار پیشین قرار داشت و از حیث شکوه و عظمت قابل مقایسه و همسنجی با آن نبود، اما ویژگی و هویت کاملاً مستقل و پالودهای را به نمایش گذاشت
- خوشنویسی در دوره قاجار
صنعت خط یا خوشنویسی از دورههای اولیه اسلام میان مسلمانان مورد توجه بود و حتی بیش از نقاشی احترام و مقام داشت.
