بخشی از مقاله
چکیده
تراز آب دریای کاسپین بهطور ویژه از اوایل سده بیستم میلادی تاکنون نوسانات چشمگیری را تجربه کرده و این نوسانات در قالب پیشرویها و پسروهای گستردهای اتفاق افتاده است. این پژوهش به شیوه تحلیلی- توصیفی و با هدف بررسی لزوم توجه به مسائل محیطی ناشی از فاز پ سروی اخیر تراز دریای کا سپین در کرانههای جنوبخاوری آن در منطقه حفاظت شده میانکاله انجام شده ا ست.
تراز دریای کاسپین پس از پی شروی 2/5 متری بین سالهای 1357-1374 بار دیگر مرحلهای تازه از پ سروی خود را آغاز نموده و این روند تاکنون تداوم یافته ا ست. کاهش و پسروی اخیر سطح تراز آب دریای خزر اثرات محیطی گوناگونی را برای کرانههای جنوبخاوری آن بهبار آورده است.
یافتههای پژوهش ن شان میدهند که تراز دریای کا سپین طی سالهای 1375-1396تقریباً حدود 1/5 متر کاهش و پ سروی دا شته ا ست. کرانههای منطقه موردمطالعه بهپیروی از پسروی چشمگیر مذکور بهشدت با خشکیزایی روبرو شدهاند. برای مثال، تالاب میانکاله طی سالهای گذشته درپی اقدامات نابخردانه و تو سعه فعالیتهای ان سانی در پیرامون آنکه با نادیده گرفتن اثرات زی ستمحیطی و بیتوجهی به ضوابط مربوطه همراه بوده، با تهدیدهای جدی روبرو است.
مقدمه
آنچه در رابطه با دریای خزر و بهتبع آن کرانههای شمالی ک شورمان مهم و حائز اهمیت ا ست، بحث نو سانات سریع سطح تراز آب دریای خزر است. این نوسانات بهطور ویژه از اوایل سده بیستم میلادی تاکنون در قالب پیشرویها و پسروهای گسترده زندگی ذینفعان و ساحلنشینان را با م سائل گوناگونی روبرو کرده ا ست. بهطور دقیقتر، طی دو دهه گذ شته تداوم روند پسروی و کاهش سطح تراز آب دریا باعث ایجاد تغییرات اساسی و بُروز مسایل محیطی در منطقه شده است.
از آنجاییکه حیات هیدرولوژیکی خلیج گرگان، تالاب میانکاله و کرانههای آن بهطور م ستقیم به دریای خزر واب سته ا ست، براثر پ سروی سطح تراز آب دریای خزر، سطح آب خلیج گرگان و تالاب میانکاله نیز در حال کاهش و پسروی است. این درحالی است که تاکنون در بسیاری از نواحی مذکور شاهد پسرویها و خشکیزاییهای گستردهای هستیم. از سوی دیگر، خلیج گرگان و تالاب میانکاله با قرارگیری در حاشیه جنوبخاوری دریای خزر، محیط نیمهبستهای را تشکیل دادهاند و همانند سایر خلیجهای دنیا ازلحاظ هیدرولوژیکی به دریا وابستهاند.
این بهآن معناست که اگر ارتباط آبی خلیج و تالاب مذکور با دریای خزر به هر دلیلی قطع شود گستره خلیج و تالاب بهسرعت خشکشده و از بین میرود. ازاینرو، تداوم حیات مناطقی همچون خلیج گرگان و تالابهای منطقه ازجمله میانکاله به چگونگی رفتار سطح تراز آب دریای خزر وابسته است.
بنابراین، چنانچه به هر دلیلی با کاهش سطح تراز آب دریا روبرو شویم و ارتباط آبی دریا و خلیج- بهواسطه پسروی آبهای ساحلی از منطقه و رسوبگذاری ناشی از آن در دهانه کانالهای ارتباطی- کاهش یابد، این مناطق با پدیده خ شکیزایی و احتمالاً سرنو شتی همچون دریاچه ارومیه پیدا خواهند کرد؛ مگر اینکه مرحله جدیدی از افزایش سطح تراز آب دریا شروع شود. درحالحاضر تصاویر ماهوارهای نشان میدهند که خط ساحلی در برخی نواحی از خلیج گرگان یک کیلومتر پسروی داشته و علاوه بر آن ارتباط کانالهای چاپقلی و آ شوراده به کمترین میزان خود ر سیده و کانال خوزینی نیزکاملاً م سدود شده ا ست. تالاب بینالمللی میانکاله طی سالهای گذ شته در پی اقدامات نابخردانه و تو سعه فعالیتهای ان سانی در پیرامون آنکه با نادیده گرفتن اثرات زی ستمحیطی و بیتوجهی به ضوابط مربوطه همراه بوده با تهدیدهای جدی روبرو است.
برای مثال، میتوان به مواردی همچون: پاکسازی پوششگیاهی و درختی در شمال تالاب بهمنظور احداث و توسعه بندر چندمنظوره امیرآباد بهعنوان منطقه ویژه اقتصادی،جانُمایی و احداث مکانهایی برای بهرهگیری از تأ سی سات و مخازن نفتی، فرآوردههای شیمیایی و پالای شگاهی و نیز کارگاههای ک شتی سازی، تجاوز به حریم تالاب با احداث و توسعه خطوط ارتباطی ازجمله جاده آسفالته و راهآهن که از وسط تالاب زاغمرز عبور نموده، طرح خشکنمودن بخش گستردهای از تالابهای پاییند ست بندر چندمنظوره امیرآباد بهمنظور تو سعه آتی آن ا شاره نمود
بنابراین، با توجه به ساختو سازهای بیرویه، تخریب و نابودی گسترده طبیعت بکر و زیبای ساحلی منطقه میانکاله بدون درنظر گرفتن بحث ارزیابی اثرات زیستمحیطی توسعه در برنامههای مدیریت یکپارچه منطقه ساحلی، آمایش سرزمین و توسعهپایدار منطقه، مسائل و مشکلات گوناگونی برای چرخه زیستی این ناحیه که انسان نیز بخشی از آن است را به همراه خواهد داشت. از این رو هدف پژوهش حاضر بررسی اثرات محیطی ناشی از پسروی اخیر سطح تراز آب دریای خزر در کرانههای جنوبخاوری آن است.
مواد و روشها
این پژوهش با استفاده از مطالعات کتابخانهای، سنجشازدور، بازدیدهای میدانی و با روش تحلیلی- توصیفی به بررسی اثرات ناشی از فاز پ سروی اخیر سطح تراز آب دریای کا سپین در کرانههای جنوبخاوری آن در منطقه حفاظت شده میانکاله پرداخته و بر لزوم توجه به م سائل محیطی ناشی از آن تاکید دارد.
بحث و یافتهها
با بررسیهای انجامشده مشخص شد که رفتار و عملکرد هیدرولوژیکی نوسانات سطح تراز آب دریای خزر از سال 1395 خورشیدی 2016 - میلادی - نسبت به دو دهه گذشته بهطور چشمگیری متفاوت شده است. درواقع، بین سالهای 1374-1396 خورشیدی تراز آب دریای خزر تقریباً حدود 1/5 متر کاهشیافته ا ست. این درحالی ا ست که روند نرخ کاهش تراز دریای خزر از سال 1392-1394 خور شیدی ن سبت به سالهای گذ شته افزایشیافته و به حدود 20 سانتیمتر در سال ر سیده ا ست
بهعبارتدیگر، تراز دریای خزر در سال 1395 ن سبت به سال پیش تقریباً حدود 11 سانتیمتر افزایش ن شان داده، بهطوریکه تراز دریا در این سال به حدود -27 متر ر سیده ا ست. علیرغم پیشبینیهای انجام شده برای نو سانات تراز دریای خزر که ن شان میدهند تا سال 2020 میلادی تراز آب دریا حدود 70 تا 80 سانتیمتری افزایش خواهد یافت، اما برپایه پایش تصاویر ماهوارهای و بازدیدهای میدانی از کرانههای موردمطالعه در این پژوهش مشخص شد که همچنان شاهد کاهش و پسروی تراز آب دریای خزر هستیم.
بهطوریکه، در نواحی جنوبی دریای خزر کاهش سطح تراز آب دریا تا حدود 18سانتیمتر بهوقوع پیوسته است. متأسفانه، بیشترین تأثیر کاهش تراز دریای خزر در ایران، در خلیج گرگان و بهویژه در محدوده تالاب میانکاله نمود پیداکرده است. بهطوریکه باعث ایجاد خ شکیزایی و خ شک شدن گ سترده بخشهای قابلتوجهی از این مناطق بهویژه در بخش باختری و شمالباختری آن شده ا ست.
رخداد این پدیده در منطقه سبب شده تا حیات و ارزشهای اکولوژیکی و طبیعی این تالاب با خطرات و چالشهای زی ستمحیطی قابلتوجهی روبرو گردد. ازجمله اثرات و پیامدهای محیطی ناشی از کاهش و پسروی تراز دریای خزر که منجر بهوقوع خشکسالی و خشکیزایی گسترده درمنطقه موردمطالعه شده است، میتوان به موارد مهمی بهشرح زیر اشاره نمود.
تشکیل پهنههای گلی ر سوب که خود حا صل نهشتهگذاری مواد ر سوبی گوناگون در زمان پیشروی و بالابودن سطح تراز آب دریا بودهاند، زمینه لازم برای تشکیل مواد اولیه موردنیاز جهت ایجاد توفانهای ریزگرد در منطقه بهواسطه خشک شدن این پهنهها فراهم شده است
شکل :1 نماهایی از پهنههای گلی ایجادشده در بخش باختری و شمالباختری خلیج گرگان در محدوده تالاب بینالمللی میانکاله.
درختان و درختچهها ازجمله اساسیترین عوامل طبیعی در حفاظت از خاکهای منطقه و نیز تداوم و پایداری نسبی حیات گونههای جانوری در منطقه به شمار میآیند. با خ شک شدن و نابودی درختان و درختچههای منطقه تحتتأثیر پسروی تراز دریای خزر ، فر صتی برای جایگزینی گیاهان شورپسند Salicornia و Jancus در شرایط خشکیزایی جدید در گستره مناطق خشکشده خلیج گرگان فراهمشده است
همچنین، احداث غیراصولی و توسعه بدون برنامه جادههای خاکی که از سوی مردمان بومی و ذینفعان منطقه حفاظتشده میانکاله جهت رفتوآمد و بهرهگیری از منابع این منطقه درحال شکلگیری و افزایش است، میتواند بهعنوان عاملی اساسی و مهم در راستای نابودی و تخریب این زیستگاه و اکوسیستم باارزش بینالمللی قرار گیرد. زیرا توسعه و افزایش تعداد جادههای خاکی و نیز مجموع طول آنها در سرتاسر منطقه که منجر به دسترسی سریعتر و راحتتر به بیشتر نقاط آن میشود
شکل :2 سمت راست - نمونهای از جادههای خاکی ایجادشده براثر تردد بومیان درمنطقه؛ سمت چپ - جایگزینی گیاه Salicornia پس از خشکیزایی در خلیج گرگان.
رخنمون و پیدایش رسوبات تبخیری ازجمله رسوبات نمکی، گچی، اکسیدهای آهن، منگنز و پیت که حاوی املاح و مواد آلی است بهعنوان نشانگرهای طبیعی از نمود عینی خطر خشکیزایی گسترده در منطقه است که در حال حاضر در حال پیشروی و گسترش است
