بخشی از مقاله
مروري بر برنامههاي آمادگی براي اقدامات در شرایط اضطراري در سدها
-1 مقدمه
اخیراً مسئله مدیریت بحران و اقدامات لازم جهت آمادگی در برابر بحرانهاي محتمل نظر مدیران و تصمیم گیرنـدگان را به خود جلب نموده است. یکی از این موارد، بحران در سدها و چگونگی مدیریت آن مـیباشـد کـه بـا توجـه بـه توسـعه سدسازي در کشور ایران، از اهمیت بسزایی برخوردار است. با توجه به آنکه سدها حجم زیـادي از آب را در مخـزن خـود ذخیره مینمایند، بالتبع از پتانسیل خطرزایی بالایی برخوردار بوده و لذا بروز هرگونـه اشـکال در سـازه سـد یـا سیـستمهـاي بهرهبرداري آنها، می تواند منجر به یک فاجعه شود.
اگرچه اصولاً سدها بگونهاي طراحی و احداث میگردند که در مدت بهرهبرداري خود دچار شکست نشوند، لیکن در برخی شرایط به دلایل گوناگون همچون مشکلات پیشبینی نـشده سـازهاي، نیروهـاي طبیعـی، اشـتباهات در بهـرهبـرداري، غفلت و یا خرابکاري، ممکن است در معرض آسیب قرار گیرند. در اینگونه موارد ضـروري اسـت مالـک حقـوقی سـد یـا بهرهبردار بر اساس تدابیر و دستورالعملهاي از پیش تعیین شده، سد را بگونهاي بهرهبرداري نماید که اولاً در صورت امکان از ایجاد شرایط بحرانی در سد جلوگیري بعمل آید و ثانیاً درصورت بروز بحران، بـا اعمـال مـدیریت و اتخـاذ راهکارهـاي معین، خسارات مالی و تلفات جانی را به حداقل ممکن کاهش دهد. براي دستیابی به این مهم، در کشورهـاي توسـعه یافتـه، دستورالعملهایی تحت عنوان "دستورالعمل اقدامات در شرایط اضطراري "(EAP) تهیه شدهاند. این دستورالعملها شـامل مواردي مانند راهکارهاي پیشگیري و اقدامات لازمالاجرا در زمان وقوع شـرایط اضـطراري، مجموعـه فعالیـتهـاي قابـل انجام بعد از بحران و نیز مقوله آموزش میباشد.
با توجه به نوپا بودن مبحث مدیریت بحران در ایران و بویژه در مورد سـدها، لازم اسـت مطالعـه و برنامـهریـزي در ایـن زمینه صورت گیرد. در این راستا، مرور و بررسی راهکارها و برنامههـاي عملیـاتی اقـدامات اضـطراري در زمـان بحـران در کشورهاي مختلف میتواند در تسریع تدوین برنامههاي عملیاتی مشابه در کشور مؤثر باشد.
-1-1 بحران چیست؟
هرگونه تهدید ناشی از فرآیندهاي طبیعی و تکنولوژیکی علیه حیات، رفاه انسانها و داراییها بحران نامیده مـیشـود.[1]
بطور کلی بحرانها به دو دسته بحرانهاي طبیعی3 همچون زلزله و بحرانهاي ایجاد شده توسط انسان4 همچون آشوبهـاي اجتماعی تقسیم میشوند.[2]١
-2-1 اقدامات مرتبط با بحران
اصولاً اقداماتی که در قالب مجموعه مدیریت بحران مطرح میباشند در چهار مرحله مورد توجه قرار میگیرند: کاهش اثرات بحران1، اقدامات آمادگی قبل از وقوع بحران2 ، اقدامات حین وقوع بحران3 و اقدامات پس از بحـران. 4 هـر یـک از مراحل فوق دربرگیرنده مجموعه فعالیتهایی میباشند که انجام آنها باعث جلوگیري از ایجـاد شـرایط بحرانـی یـا کـاهش اثرات ناشی از بحران شده و در نهایت میتوانند با مدیریت بحران، شرایط را به حالت عـادي بازگرداننـد. اگرچـه مـدیریت بحران مقولهاي ملی تلقی میشود، ولیکن در سطوح پایین تر سازمانهاي اسـتانی و شـهري متـولی آن مـیباشـند. تـلاش ایـن سازمانها همواره موجب کاهش اثرات بحران بر زیـستگاه و حیـات انـسانها، آمـادگی بـراي مواجهـه بـا بحـران و در نهایـت مدیریت آن با انجام فعالیتهاي حین وقوع بحران و پس از آن میشود.[1]
امروزه در جهان استانداردها و راهنماهایی تحت عنوان دستورالعملهاي اقـدامات در شـرایط اضـطراري (EAP) بـراي کاربردهاي متنوع تدوین شدهاند. این راهنماها در برگیرنده دسـتورالعملهـاي مـرتبط بـا مراحـل مختلـف مـدیریت بحـران میباشند که در ادامه مفصلاً به محتوي و ساختار آنها پرداخته خواهد شد.
EAP -3-1 چیست؟
Emergency Action Plan دستورالعملی است که ضمن تعریف شرایط اضـطراري و ویژگـیهـاي آن، مـشتمل بـر مجموعه اقداماتی است که هر عضو یک مجموعه باید براي فراهم نمودن شرایط ایمن و/یا به حداقل رساندن خـسارات در مواجهه با بحران انجام دهد. به عبارت دقیقتر، هر دستورالعمل EAP شامل مجموعـه اقـدامات آمـادگی در برابـر بحـران 5 ،
اقدامات حین بحران و اقدامات پس از بحران میباشد. این مجموعه میتواند به اقدامات لازم الاجرا در ارتباط با سـازههـا و نیز اشخاص ثالث مؤثر از بحران بسط داده شود. بر این اساس استفاده از یک دستورالعمل EAP تهیه شده مطـابق بـا اصـول استاندارد، توسط عضو یک سازمان و یا هر شخص دیگري که در اسـتفاده از آنـرا آمـوزش دیـده باشـد، منجـر بـه کـاهش خطرپذیري بحران و به حداقل رساندن خسارات و تلفات ناشی از آن میشود .[3]
-1-3-1 محتواي EAP
مطابق استاندارد »مؤسسه ایمنی و بهداشت کار6« ، دستورالعمل EAP باید حداقل در برگیرنده موارد ذیل باشد :[2]
ت روند و مسیر تخلیه و فرار اضطراري
ت روند عملکرد افرادي که قبل از تخلیه و فرار مکلف به انجام اقدامات ویژهاي هستند
ت روند انجام اقداماتی که اعضاء باید بعد از اتمام تخلیه و فرار انجام دهند
ت تعیین وظایف گروه نجات و درمان
ت چگونگی گزارش شرایط اضطراري حادث شده
ت اسامی و سِمت افرادي که بهمنظور کسب اطلاعات بیشتر در زمینه EAP میتوان به ایشان مراجعه نمود.
٢
-2 کاربرد مدیریت بحران در سدها
سدها سازههاي بزرگ خاکی یا بتنی هستند که بـا ذخیـره آب در مخـزن آنهـا، مـصارفی همچـون شـرب، کـشاورزي، صنعت، برقآبی و ... تأمین میگردد. با توجه به وجود مناطق مسکونی در اطراف و به ویژه در پایین دست سـدها، حـوادث ناشی از بحرانهاي طبیعی و غیر طبیعی میتواند خسارات و صدمات قابل ملاحظهاي به ساکنین حریم سدها وارد نمایـد. بـه این خاطر سدها همواره بعنوان سازههاي استراتژیک مورد توجه خاص دولتها بوده و مدیریت بحران و اعمـال تـدابیر لازم در شرایط بحرانی از جمله مسائل با اهمیت در آنها بشمار می رود.
مسلماً اولین گام بمنظور برنامهریزي براي مدیریت بحران در سدها، شناخت شرایط اضطراري و عوامل ایجادکننده آنها میباشد. در جدول 1 برخی از عواملی که میتوانند شرایط اضطراري ایجاد نمایند گردآوري شده است.
جدول -1-1 برخی عوامل که میتوانند به ایجاد شرایط اضطراري در سدها بیانجامند[4]
مشکل
احتمال روگذري فرسایش بر اثر امواج1
فرسایش در پنجه سد ایجاد راه آب 2
ایجاد لوله در سـازه توسـط زهآب3 یـا فرسایش بر اثر تراوش افــزایش ســریع در نــشت و یــا وجــود نشت با بار معلق افزایش در دبی نشت گالريها شکست پی زمین لغزش
حرکت یا ترك در بتنهاي سازهاي از کــار افتــادگی ســازههــاي جنبــی یــا تجهیزات بهرهبرداري قرائــت مقــادیر غیرعــادي از سیــستم ابزاربندي (در صورت وجود)
مشخصات کلی
مخزن پر و سطح آب در حال بالا آمدن شکستگی یا ایجاد شکاف در سطح بالادست خاکریز توسط امواج ناشی از بادهاي قوي طولانی مدت
فرسایش پنجه خاکریز بر اثر جریانات خروجی از سرریز یا جریانات انحرافی عدم وجود پوشش گیاهی یا محافظ بر روي خاکریزها و یا نقص در زهکشی تراوش و نشت داخلی در خاکریز یا فونداسیون که باعث ایجاد یک مجرا یـا لولـه باز شود جریان نشت از میان خاکریز مخزن داراي بار معلق بوده و در حال افزایش است
افزایش در میزان عادي نشت در گالري ها لغزش، چرخش و یا نشست قسمتی از سد یا کل آن
حرکت تودهاي از خاك یا سنگ از کوهها و دیوارههاي اطراف مخزن
شکست اجزاي مکانیکی نظیر لولهها، دریچه ها و ...
از دست رفتن امکان تأمین آب یا تخلیه ایمن سیلاب
تغییر ناگهانی در مقادیر قرائت شده توسط ابزار دقیق نصب شده در سد
-1-2 محتواي برنامه آمادگی در برابر بحران در سدها
محتواي برنامه آمادگی براي مواجهه با شرایط اضطراري را میتوان در سه مبحث مورد بررسی قرار داد:[5]
الف - شرایط محل سد ب - نحوه بهرهبرداري از سد ج - تجهیزات آمادگی براي شرایط اضطراري
٣
الف - شرایط محل سد:
ت درجهبندي خطرزایی سد در پاییندست: این درجهبندي شامل تخصیص درجه خطرزایی (بعنوان مثال زیاد، متوسط و کم) میباشد که بر اساس مطالعات هیدرولیکی شکست سد، بررسی تأسیسات پاییندست سد و در
نتیجه میزان تلفات جانی و خسارات مالی بر اثر شکست سد تعیین میگردد.
‐ دسترسی: دسترسی به سد شامل امکان دسترسی پرسنل به نقاط مختلف ساختگاه سد در شرایط گوناگون و امکان حمل و نقل تجهیزات و مصالح ساختمانی به نقاط مذکور در صورت بروز شرایط اضطراري میباشد.
‐ ایمنی: براي تأمین حداقل میزان ایمنی سد لازم است در محل سد سیستم جلوگیري از نفوذ خرابکاران به محوطه آن نصب شده باشد.
ب - نحوه بهره برداري از سد:
ت برنامه مدیریت و نگهداري: این برنامه شامل دستورالعملهایی بمنظور مدیریت و بهرهبرداري از سد و تجهیزات جانبی آن در شرایط عادي میباشد. عدم بهرهبرداري صحیح و یا نقصان در برنامه نگهداري ممکن است باعث ایجاد شرایط اضطراري و یا بروز مشکلات ایمنی شود.
‐ برنامه اقدامات در شرایط اضطراري:1 برنامه اقدامات در شرایط اضطراري یا EAP مجموعه دستورالعملهایی هستند که درصورت پیشامد مشکلات سازهاي، عدم عملکرد مناسب تجهیزات جانبی، رخداد حوادث طبیعی چون سیل و زلزله، در آنها راهکارهاي مناسبی به منظور مقابله با شرایط مذکور پیش بینی شده است. این دستورالعمل در واقع جزئی از برنامه مدیریت و نگهداري2 میباشد، لیکن بدلیل اهمیت و تسهیل در بکارگیري آن، میتوان آنرا بطور جداگانه نگهداري و مورد استفاده قرار داد.
‐ دفتر ثبت وقایع بهرهبرداري: در هر سد باید دفتر ثبت وقایع بهرهبرداري و بازرسی تهیه و نگهداري شود. این دفتر شامل گزارش بازرسیها، رخداد حوادث یا مشاهدات غیرعادي و بازدید از محل با ذکر تاریخ و مشخصات فرد ثبتکننده میباشد.
‐ آموزش بهره برداران: آموزش متواتر بهرهبرداران این اطمینان را ایجاد مینماید که ایشان از وظایف و مسئولیتهاي خود در زمینه بهرهبرداري و نگهداري از سد آگاه بوده و در شرایط اضطراري میتوانند تصمیمات مناسبی را در راستاي حفاظت از افراد و تأسیسات پاییندست سد اتخاذ نمایند.
ج- تجهیزات آمادگی براي شرایط اضطراري:
کفایت تجهیزات آمادگی براي شـرایط اضـطراري از مـوارد کلیـدي در موفقیـت اقـدامات پـیش بینـی شـده در EAP
میباشد. لذا تهیه کننده دستورالعمل EAP موظف به تهیه فهرستی از مجموعه تجهیزات موجود و مـورد نیـاز بـراي شـرایط اضطراري میباشد. بطور کلی این تجهیزات عبارتند از:
ت سیستمهاي ارتباطی: سیستمهاي ارتباطی موجود باید براي ایجاد ارتباط پرسنل در شرایط اضطراري با سازمانهاي مرتبط کفایت داشته باشند.
٤
ت سیستم هشدار: بمنظور تسهیل عملیات تخلیه و فرار و نیز انجام اقدامات در شرایط اضطراري، بهتر است سدها داراي سیستمهاي الکتریکی یا مکانیکی بمنظور مطلع نمودن پرسنل موجود در محوطه سد و یا سیستمهاي اطلاعرسانی از راه دور باشند.
ت سیستم کمکی تأمین برق: در صورت ازکار افتادن منبع اصلی انرژي در شرایط اضطراري لازم است بمنظور تأمین انرژي مورد نیاز براي بهرهبرداري از تجهیزات الکتریکی و مکانیکی نظیر سیستمهاي ارتباطی، تجهیزات کنترلکننده دریچهها و ... ، سد به سیستم پشتیبان تأمین انرژي مجهز باشد.
ت بهرهبرداري از راه دور: بهره برداري از راه دور به معنی ایجاد امکان کنترل تجهیزات سد همچون دریچههاي اضطراري و آبگیرهاي سد، از محلی غیر از محل سد میباشد. این امر، امکان انجام بموقع تمهیدات لازم از محلهاي دیگر در صورت بروز شرایط اضطراري بخصوص در مورد سدهایی که داراي پرسنل بهرهبردار 24 ساعته نیستند را فراهم میآورد.
ت امکان کاهش تراز آب مخزن: در شرایط خاص مانند بروز نشت و شستگی در تکیهگاهها و پی، چنانچه مشکلات ناشی از طراحی یا عدم عملکرد مناسب تجهیزات سد، باعث کندي بیش از حد در روند کاهش تراز آب مخزن شود، ممکن است سد دچار شکست شده و تمام یا بخش عمده آب مخزن به پایین دست منتقل شود. لذا باید تجهیزاتی بدین منظور در سد تعبیه شده باشد.
با توجه به موارد فوق، ضروري است بهرهبردار یا سازمان مالک سد بر اساس تدابیر و دسـتورالعملهـاي از پـیش تعیـین شده، اقدامات انجام گرفته در زمان بهرهبرداري سد را بگونهاي کنترل و مدیریت نماید که اولاً در صورت امکـان از ایجـاد شرایط بحرانی در سد جلوگیري نماید، ثانیاً درصورت بروز بحران، با اعمال تـدابیر مـدیریتی و اتخـاذ راهکارهـاي از پـیش تعیینشده، خسارات مالی و تلفات جانی را به حداقل ممکن کاهش دهد.
-2-2 دلایل نیاز به EAP در سدها
طراحی، ساخت، بهرهبرداري، نگهداري و بازرسی سدها، همگی مجموعه فعالیتهایی هستند که با در نظرگرفتن لـزوم حفظ ایمنی سد و به حداقل رساندن احتمال شکست آن انجام میگیرند. با این وجود بعـضاً ممکـن اسـت رخـداد حـوادث غیرمترقبه منجر به شکست سد شود. از این رو بهرهبردار یا سازمان مالک سـد موظـف اسـت بـا بررسـی شـرایط و شـناخت عواملی که میتواند به شکست سد منجر شود، تمهیدات اضطراري لازم را لحاظ نماید. بدین ترتیـب مـیتـوان در صـورت وقوع این شرایط، خسارات مالی و تلفات جانی را به حداقل رسانید.
بطور کلی تهیه دستورالعمل EAP به سه دلیل ذیل امري ضروري میباشد [6] و :[7]
-1 بمنظور تعیین روابط بهرهبردار یا سازمان مالک سد با نهادهاي مسئول محلـی، اسـتانی و کـشوري در انجـام فعالیتهاي مربوط به شرایط اضطراري
-2 بمنظور ایجاد امکان اطلاعرسانی، هشدار و تخلیـه در هنگـام وجـود احتمـال شکـست سـد و بـروز شـرایط اضطراري
-3 بمنظور به حداقل رساندن احتمال خسارات مالی وتلفات جانی در پاییندست سد بر اثر شکست سد بنابراین سازمان مالک سد با شناخت میزان خطرزایی سـد، امکانـات موجـود و میـزان آمـادگی خـود بـراي مواجهـه بـا
شرایط اضطراري، میتواند برنامه آمادگی براي رویارویی با این شرایط را تدوین نماید.
