بخشی از مقاله
چکیده
امنیت غذایی از مهمترین ارکان توسعهی پایدار جوامع بشری در قرن اخیر میباشد. در سالهای اخیر با توجه به شرایط آب و هوایی کشور و کاهش نزولات آسمانی، تولیدات کشاورزی روندی نزولی داشته و همچنین به دلیل استفاده از شیوههای سنتی و غیراستاندار در بازاررسانی مواد غذایی و حاکمیت ناصحیح فرهنگ مصرف در جامعه، هرساله بخش عمدهای از مواد غذایی به صورت زباله از بین میرود و منجر به تحمیل هزینههای مضاعف جهت دفع و ساماندهی زبالههای تولیدی به کشور میشود. دورریز موادغذایی باعث میشود تا مقادیر متنابهی از منابع انرژی، منابع آبی و سرمایههای ملی از گردونهی مصرف صحیح خارج شود. معمولا افزایش جمعیت با افزایش تقاضا برای تامین مواد غذایی همراه بوده که نیازمند افزایش تولید محصولات کشاورزی و به تبع آن افزایش سطح زیر کشت و افزایش آب مصرفی و افزایش کود و سموم کشاورزی و تولید بیشتر گازهای گلخانهای میباشد که با توجه به محدودیت منابع طبیعی ممکن نمیباشد. در این راستای توجه ویژه به استفاده بهینه از منابع آبی در تولید مواد غذایی و از آن مهمتر مدیریت ضایعات مواد غذایی میتواند در تامین امنیت غذایی کشور مفید باشد.
کلمات کلیدی: امنیت غذایی، چالشهای محیط زیستی، بحران منابع آب.
مقدمه
در طول تاریخ، تغذیه از اساسیترین حقوق بشر بوده است. در دوران مختلف، گرسنگیهای مزمن ناشی از جنگ، خشکسالی، فقر یا بلاهای طبیعی، درد و رنج بسیاری را برای بشر به همراه آورده است - ابراهیمینژاد،. - 1387 در کشورهای در حال توسعه، 800 میلیون نفر دچار سو تغذیه مزمناند . - FAO, 2014 - در شرایطی که سالانه میلیونها نفر جان خود را بهعلت گرسنگی از دست میدهند و هشدارهای ناشی از بحران های غذایی روبه افزایش است، طبق گزارش سازمانهای بینالمللی، جهان نیمی از غذای تولیدی خود را طی فرایندهای تولید، ذخیرهسازی حمل و نقل و نادرست فروشندگان و مصرفکنندگان، در سطل زباله میریزد.
بر اساس جدیدترین برآورد سازمان جهانی غذا و خواربار - FAO - 1 ، سالانه 1/3 میلیارد تن مواد غذایی و محصولات کشاورزی تولیدی در جهان از بین میرود که این رقم معادل تولید 28 درصد از کل زمینهای کشاورزی میباشد. 30 درصد غلات، 20 درصد لبنیات، 35 درصد ماهی و غذاهای دریایی، 45 درصد میوه وسبزی، 20 درصد دانههای روغنی و 20 درصد گوشت تولیدی جهان هدر میرود . - FAO, 2014 - شکل 1 میزان ضایعات محصولات مختلف غذایی در جهان را نشان میدهد . در کشورهای درحال توسعه، آب یکی از مهمترین نهادههای مصرفی در بخش کشاورزی میباشد که بهعنوان مهمترین و محدود کنندهترین عامل توسعه محسوب میشود.
از یک طرف کاهش شدید منابع آب ناشی از بهرهبرداریهای غیر مجاز و بیرویه، و از طرف دیگر رشد شدید تقاضا در بخشهای مختلف مصرف، نقش این ماده حیاتی را در زمینه توسعه برجستهتر نموده است - هاشمی و همکاران، . - 1395 مجموع مصرف سالانه آب در بخشهای کشاورزی، صنعت و شرب در ابتدای قرن بیستم، کمتر از 600 کیلومتر مکعب بوده که در اواسط قرن به 1350 کیلومتر مکعب رسیده و در ابتدای قرن بیست و یکم از 3800 کیلومتر مکعب فراتر رفته است - درزی نفتچالی، . - 1396 در این میان، بیش از 70 درصد مصرف منابع آب شیرین دنیا مربوط به بخش کشاورزی است . - WWAP, 2009 - بدون شک، ایران یکی از بزرگترین قدرتهای اقتصادی و کشاورزی در خاورمیانه و آسیای مرکزی میباشد.
براساس آمارهای موجود، اگرچه ایران در 12 مورد از 13 نوع محصولات کشاورزی تولید شده در جهان، در فهرست چهل کشور برتر قرار میگیرد لکن از نظر تولید ضایعات مواد غذایی جزو سه کشور اول دنیا میباشد - دانشمندی، . - 1395 تحلیل زیان ناشی از ضایعات غذا در ایران در بخش منابع آبی واقعیتهای تکاندهندهای را در بردارد. 35 درصد محصولات کشاورزی تولیدی در ایران به هدر میرود. بر این اساس، از 100 میلیون تن محصولات کشاورزی تولیدی در کشور 35 میلیون تن در سال دور ریخته میشود که معادل غذای 15 میلیون نفر میباشد. سهم ایران از کل غذایی که هر سال در جهان به هدر میرود 2/7 درصد اعلام شده است - رستگاری و طیفوری، . - 1395
مقایسه میزان مصرف آب در در بخشهای شرب و صنعت - حدود تنها 7 میلیارد مترمکعب - با میزان تلفات آب ناشی از ضایعات کشاورزی - حدود 9/3 میلیارد مترمکعب - حاکی از آن است که میزان آبی که با ضایعات کشاورزی در ایران تلف میشود، به اندازه تمام آبی است که مردم کشور و صنایع مصرف میکنند - شکرانی، . - 1395 لازم به یادآوری میباشد در پی خشکسالیهای اخیر در کشور وضعیت ذخیره آب نسبت به قبل وخیمتر شده است و بهدلیل تقاضای زیاد بخش کشاورزی از مجموع آب مصرفی، شناسایی و مدیریت اثرات بخش کشاورزی بر منابع آب، توجه و ضرورت بیشتری را از
طرف متخصصین میطلبد . - Strzepek and Boehlert, 2010; Falkenmark, 2009 -
عوامل متعددی در از بین رفتن حجم عمدهای از مواد غذایی در ایران نقش دارند. دلایلی که سرچشمهی آن از مزارع شروع شده و به میزان و نحوه مصرف استفادهکنندگان ختم خواهد شد. برای کنترل این دورریزها نیاز به مدیریت دقیق زنجیرهی تولید تا مصرف میباشد. در کشور ما به دلیل نبود صنعت بازیافت پیشرفته، بخش قابل توجهی از موادغذایی تلف میشود. بخش قابل توجهی از زباله-های کشور - حدود 65 درصد - زبالهی تر میباشد که برخلاف کشورهای پیشرفته این زبالهها به پول تبدیل نمیشود - ملکی و همکاران، . - 1386برای دستیابی به توسعه پایدار، طرح ریزی یک برنامه مدیریتی صحیح ضروری به نظر میرسد.
نخستین گام جهت دستیابی به توسعه پایدار، تهیه و تدوین راهبرد کلان و ملی برای این امر با استفاده از عواملی نظیر راهبرد ملی حفاظت محیطزیست، راهبرد کلان و ملی تولید، راهبرد ملی توسعه پایدار اجتماعی و فرهنگی میباشد - عباسپور و طبیبیان، 1385؛مرکز الگوی اسلامی پیشرفت، . - 1395یکی از اساسیترین ارکانهای سیاسی و اجتماعی هر کشور مساله امنیت غذایی میباشد. میتوان سیاستگذاریهای کلان، مدیریت راهبردی، الگوهای متداول مصرف در جوامع و کمیت و کیفیت مواد غذایی از تولید تا مصرف را به عنوان مهمترین عوامل موثر بر تامین و حفظ امنیت غذایی نام برد.
در حالیکه بیش از ده درصد مردم جهان گرسنه میباشند - FAO, 2014 - ، دورریز مواد غذایی به نوبه خود موجب بروز خطرات و خسارات عدیدهای بر بخشهای اقتصادی، کشاورزی و مدیریت منابع طبیعی میشود و امنیت غذایی جامعه را به مخاطره میاندازد. از طرفی توزیع نامتوازن کمی و کیفی غذا بین مردم سبب افزایش دورریز مواد غذایی میشود که این امر افزایش سطح زیر کشت محصولات را میطلبد. اما به وضوح روشن میباشد بهعلت محدودیت منابع طبیعی این امر ممکن نمیباشد در نتیجه باید برنامهای طراحیشود تا بهرهوری از این منابع افزایش یابد. عدم دسترسی به تکنولوژیهای مدرن بازیافت مواد غذایی در کشورهای در حال توسعه و جهان سوم سبب میشود میلیونها تن از محصولات خاکهای با ارزش اراضی حاصلخیز دور ریخته شود و این به معنی آلودگی روز افزون محیط زیست، به خطر افتادن بهداشت و سلامت عمومی، هدر رفتن میلیونها تن خاک با ارزش، افزایش مصرف سموم و کودهای شیمیایی، اثرات سوء ناشی از کمبود یا اتمام آب شیرین و انتقال آن مانند نزاع قومی، منطقهای و حتی بینالمللی میشود.
حال سوال اصلی که به ذهن میرسد آن است که چگونه می توان امنیت غذایی را در جامعه تامین کرد؟ تاکنون چه تمهیدات و روشهایی اجرا شدهاست؟ دورریز موادغذایی چه رابطهای با چالش منابعآب دارد؟ این مقاله به چالشهای پیشرو در کشور، مرتبط با عوامل موثر بر ضایعات محصولات کشاورزی، مدیریت منابع آب و محیطزیست و ارزیابی وضعیت موجود و همچنین مطالعه تجارب برخی کشورهای جهان در ارتباط با توسعه پایدار کشاورزی، مدیریت منابع آب، محیطزیست و منابع طبیعی نسبت به جمعبندی مهمترین مسایل پیشرو و تدوین مبانی پیشرفت در حوزه اختصاصی و راهبردهای عملی در این زمینه پرداخته است.
امنیت غذایی
امنیت غذایی به دسترسی همه افراد یک جامعه، در تمام ادوارعمر به غذای کافی و سالم برای داشتن زندگی سالم و فعال گفتهمیشودبررسیهای علمی نشان میدهد که در دهههای اخیر، گسترش تکنولوژی و افزایش مصرف افزودنیها، آفتکشها، آنتی بیوتیکها و هورمونها در تولید مواد غذایی در کشورهای در حال توسعه، اثرات سوء و انکارناپذیری بر سلامت انسانها بوجود آمده است. برای تأمین امنیت غذایی در یک کشور و نظام اجتماعی باید سازمانها و نهادها با هم همکاری داشته و با هماهنگی یک سازمان متولی امنیت غذایی، بر تولید یا واردات مواد و محصولات غذایی، آموزش و تبلیغ و آگاهی دادن به جامعه و سیاستگذاریهای کلان اقتصادی نقش ایفا کنند. سازمان مسئول امنیت غذایی باید نسبت به نوع مواد غذایی، میزان و قیمت آنها همیشه مطلع باشد و بررسی کند که همه مردم از نظر فیزیکی به این غذا دسترسی داشته باشند و درآمدشان به قدری باشد که بتوانند غذای مناسب را تهیه کنند. از عوامل مهم در تأمین امنیت غذایی در یک نظام اجتماعی، درآمد خانوار میباشد. عامل مهم دیگر در تأمین امنیت غذایی جامعه، ذائقه و دانش تغذیهای خانوادهها در نحوه تخصیص بودجه برای تهیه بهترین نوع غذای در دسترس و چگونگی تقسیم غذا در خانواده میباشد. سه چالش غذایی عمده جهان شامل موارد زیر میباشد - مرکز الگوی اسلامی پیشرفت، . - 1395
