بخشی از مقاله
-1 چکیده
بهره برداریهای بی رویه معادن به عنوان میراث طبیعی در دست بشر، اتمام منابع معدنی و ارزش اقتصادی آنها، در نتیجه بروز بیکاری، فقر، مهاجرت تهدیدی است که باید برای حل آن چاره اندیشید. کارآفرینان پایدار با کشف و یا خلق فرصتهای پایداری از درون تهدیدهای ماحصل تخریب و تهی سازی منابع، ناشی از نگاه توسعه رشد گرا و اقتصاد محور، ضمن سودآوری اقتصادی، ارزشهای اجتماعی و محیط زیستی می آفرینند و با نقش آفرینی در توسعه اقتصادی سبز در مسیر توسعه پایدار گام بر میدارند.
از این رو تبدیل معادن متروکه و تخلیه شده به جذابیت گردشگری فرصتی است که باید مورد توجه کارافرینان قرار گیرد که در این راستا عوامل متعددی دخیلند. لذا هدف مقاله حاضر، بر پایه بیان جایگاه ژئوتوریسم معادن در توسعه اقتصاد سبز پسا معادن به عنوان ابزار توسعه پایدار متکی بر کارآفرینی پایدار و معرفی عوامل موثر بر آن استوار گردید.
-2 مقدمه
اتخاذ سیاستهای رشدگرایانهی توسعه، از دهه 60-1950 میلادی، متکی بر نظریه نوسازی و تاکید بر صنعتی شدن تغییرات گسترده ای را رقم زده است. شکست این سیاستها، علاوه بر بروز فقر، بیکاری و نابرابری و تهدید کیفیت زندگی و رفاه اقتصادی و اجتماعی جوامع، موجب تخریب و تهی سازی میراث طبیعی ارزشمند این کره خاکی و چالشهای محیطی گسترده شده است.
اتمام ذخایر معادن و تعطیلی آنها در جوامع توسعه یافته و در حال توسعه از این جمله است . - Marais & Atkinson, 2006 - در این چارچوب پایان عمر یک معدن به مفهوم حذف نقش آفرینی آن در تولید ناخالص ملی کشور و برای جوامع شهری و روستایی متکی بر اقتصاد معدن، به معنای بروز ناپایداری و تهدیدهای متعددی چون بیکاری، فقر، کاهش انگیزه زندگی و ماندگاری در سکونتگاه، مهاجرت و آلودگیهای محیطی است. غلبه بر این چالشها مستلزم اتخاذ راهبردی اثربخش می باشد.
در انتقاد به نظریه های رشدگرای توسعه، از دهه 1970 توسعه پایدار به عنوان پارادایم غالب توسعه جهانی مورد پذیرش و حمایت کشورها و سازمانهای بین المللی قرار گرفته است. توسعه پایدار، توسعه ای است که "ضمن تامین نیازهای نسل حاضر نیازهای نسل های آینده را به مخاطره نیاندازد" . - UN, 1987 - لازمه این امر گذار از اقتصاد سنتی به اقتصاد سبز با اتخاذ راهبردهایی اثربخش است - رمضانی قوام آبادی، . - 115 : 1393 در این خصوص بر جایگاه نوآوری، کارآفرینی و کارافرینانه تاکید بسیار شده است.
متکی بر ادبیات کارآفرینی پایدار، در صورت ایجاد زمینه مساعد و کارآفرینانه، کارآفرینان اکولوژیک قادرند با روحیه نوآورانه و فرصت شناس خود، این تهدیدها را به فرصتهای پایدار محور تبدیل کنند و موجبات تسریع روند گذار کشور به اقتصادی سبز را فراهم آورند. از این رو امروزه کارآفرینی پایدار به عنوان راهبردی برای تحقق توسعه پایدار جوامع مطرح بوده که سه عامل کارآفرین، منابع و فرصت سه بنیان اساسی آن را تشکیل می دهند. بر این مبنا، فرد کارآفرین با بهره گیری از منابع و کشف یا خلق فرصتهای جدید بازار و کسب و کارهای سبز اقدام به فعالیتی کارآفرینانه و خلق ارزش می نماید - مریدسادات، . - 1393
با توجه به گسترش روز افزون صنعت گردشگری و نقش آفرینی آن در توسعه اقتصادی کشورها، ژئوتوریسم معادن از جمله این فرصتهای به نسبت نوظهور و پایدارگراست که در صورت ایجاد محیط مساعد کارآفرینانه برای بهره مندی کارآفرینان گرشگری پایدار، زمینه تنوع بخشی به اقتصاد، اشتغال و درآمدزایی، حفظ محیط زیست و میراث معادن و ارزشهای فرهنگی جوامع پیرامون و ... را فراهم می آورد. بر این مبنا هدف مطالعه حاضر بر پایه معرفی جایگاه گردشگری معدنی در توسعه اقتصاد سبز پسا معادن از منظری کارآفرینانه و عوامل موثر بر توسعه این امر استوار گردید.
-3 توسعه پایدار واقتصاد سبز
در پاسخ به ناکارآمدی سیاستهای کلاسیک اقتصاد محور توسعه و بروز مسائل متعدد اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی متاثر از آنها، نظریه کل گرا و جامع نگر توسعه پایدار غالب گردید. مفهوم توسعه پایدار به دنبال ارتباط بین توسعه اقتصادی، کیفیت زیست محیطی و برابری اجتماعی یا به عبارتی در جستجوی ارتباط بین کیفیت زندگی و کیفیت محیطزیست است - Roger et al,2008:42 - مستلزم این امر تنظیم مجدد رابطه انسان با محیط و اقتصاد با اکولوژی بوده که نظریه نوسازی اکولوژیک به عنوان ابزاری برای تحقق توسعه پایدار مورد تاکید قرار گرفت.
دولت محیطزیست گرای قدرتمند، فراصنعتی شدن، فناوریهای مدرن پاک و اقتصاد سبز موضوعات کلیدی این نظریه اند - . - Rezaei-Moghaddam et al. 2013 اقتصاد سبز نوعی از اقتصاد است که در عین کاهش قابل توجه خطرات و کاستی های محیط زیستی منجر به بهبود رفاه بشری و عدالت اجتماعی می شود. لذا وسیله ای برای دستیابی به یک اقتصاد انعطاف پذیر است که در کنار رعایت محدودیت های اکولوژیکی سیاره، کیفیت زندگی بهتری را برای بشر فراهم می کند.
لذا اقتصاد سبز ابزاری برای ارتباط ملاحظات اقتصادی، محیط زیست و اجتماعی توسعه پایدار است؛ به گونه ای که توسعه اقتصادی درازمدت با سرمایه گذاری در راه حل های سازگار با محیط زیست و اجتماعی به دست آید . - UNECE, 2016 - 1 - - توسعه اقتصاد سبز به ویژه بعد از کنفرانس ریو - 2012 - 20+، به عنوان کلید توسعه پایدار، مورد تاکید ویژه قرار گرفته است. یک اقتصاد سبز موجب رشد و ایجاد شغل و حذف فقر از طرق سرمایه گذاری در طبیعت به منظور بقای طولانی مدت کره زمین می شود - رمضانی قوام آبادی، . - 127- 131 :1393 در اقتصاد سبز، بازارهای سبز، پویایی بازار، نوآوری، کارآفرینی و کارآفرینان پایدار از جایگاه ویژه ای برخوردارند - Rezaei-Moghaddam et al. 2013: 34 -
-4 کارآفرینی پایدار و عوامل موثر بر آن
یک نظام بازار توسعه پایدار، نیازمند کارآفرینان پایداری است که از طریق محصولات و فرایندهای ممتاز، در بازار موفق عمل نموده قادر به دستیابی به اهداف اجتماعی و زیست محیطی باشند. در چارچوب ادبیات کارآفرینانه، ناپایداری و چالشهای محیطی منبعث از شکست سیاستهای اقتصاد محور، ریشه اصلی فعالیتهای کارآفرینانه و منبع خلق فرصتهایی شامل تاسیس کسب و کارهای جدید، توسعه محصولات و خدمات جدید، شکل دهی مجدد رویهها و مدلهای موجود کسب و کار، روشهای نوین بازاریابی، سودآوری و... بوده که بطور همزمان رفتارهای اقتصادی تخریب کننده محیط زیست را کاهش داده و موجب بهبود محیط زیست و تحقق اهداف اجتماعی میشود که این امر مبنای ظهور مدلی از کارآفرینی به نام کارآفرینی پایدار است.
بر اساس تعبیر شومپیتر - 1934 - از فعالیتهای کارآفرینانه به "تخریب خلاق"، کارآفرینان پایدار شیوه های تولید، محصولات، ساختار بازار و الگوهای مصرف متعارف را تخریب نموده و آنها را با تولیدات و خدمات اجتماعی و زیست محیطی ممتازتری جایگزین مینمایند و موجب پویایی بازار و پیشرفتهای اجتماعی و زیست محیطی می شوند - . - Schaltegger and Wagner,2011:223
بر این اساس، کارافرین، منابع و فرصت سه عامل کلیدی ظهور فعالیتهای کارآفرینانه می باشند که در محیطی متشکل از عوامل مختلف اقتصادی - حمایتهای مالی و تسهیلاتی، بازار، مشتریان، زیرساختهای فیزیکی، سرمایه گذاران، فناوریها، ثبات اقتصادی، رقیبان و ... - اجتماعی - منابع و سرمایه انسانی، قوانین، ویژگیهای فردی، هنجارهای اجتماعی، موسسات مشاوره، تحقیق و توسعه، آموزش، ارتباطات و شبکه ها و ... - و طبیعی - اکوسیستم، منابع طبیعی و محیط زیست - فعالیت میکنند. در فرادست این عوامل نظام سیاستگذاری داخلی کشور و بازار و محیط رقابتی عرصه بین المللی نیز مطرحند Isenberg, 2011 - ؛ میرمیران، . - 1385
-5 ژئوتوریسم معدن و عوامل موثر بر آن
امروزه گردشگری، به مثابه کارافرینی خود ، به عنوان راهبردی برای تحقق ابعاد مختلف توسعه پایدار مطرح می باشد - Lordkipanidze et al. . - 2005 ژئوتوریسم، گردشگری پایداری است که مبنای تمرکز آن بر عارضه های ژئولوژیکی کره زمین همراه با درک محیط زیست و فرهنگ، ارزش گذاری و حفاظت و منفعت رسانی محلی می باشد - Dowling, 2013: 61 - که گردشگری معدنی از زیر مجموعه های آن است. گردشگری معدنی تلفیقی از صنعت گردشگری با جاذبه های معدنکاری، متکی بر عنصر آموزش، حفاظت از محیط زیست و کارآفرینی می باشد - حسن زاده و ابراهیمی، - 5 :1394 که بخشهای مختلفی شامل معادن شدادی و متروکه، سایتهای بازسازی شده و حتی معادن در حال اکتشاف و بهره برداری را شامل می شود.
بر این اساس، از منظری کارآفرینانه، معادنی که به لحاظ منابع تخلیه شده اند و یا از نظر اقتصادی استخراج آنها توجیه اقتصادی ندارد و همچنین معادن متروکه و شدادی که ارزش اقتصادی خود را از دست داده اند و امروزه به دلیل حفظ علائم و آثاری از گذشتگان - مثل کوره های ذوب فلزات و حفره و تونل های ایجاد شده در دل کوهها - ، دارای ارزش تاریخی- فرهنگی بوده و بیانگر قدمت و تاریخ صنعتی، فرهنگی، هویت و پیشرفت کشورها می باشند - نکوئی صدر، 1390 - ، می توانند به عنوان یک فرصت پایدار مورد توجه کارآفرینان قرار گیرند، بطوریکه با تبدیل این معادن به ژئوسایتها، زمینه کارآفرینی پایدار و خلق ارزشهای اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی و توسعه اقتصاد سبز پسا معادن را فراهم آورند. این امر علاوه بر لزوم وجود زمینه ای کارآفرینانه برای ترغیب کارآفرینان به فعالیتهای کارآفرینانه پایدار گردشگری، نیازمند وجود زمینه مساعد برای توسعه فعالیتهای گردشگری است.
در تطابق این عوامل با فاکتورهای موثر بر کارآفرینی پایدار، همپوشانی بسیاری از انها را می توان دریافت. توسعه گردشگری بطور عام و ژئوتوریسم معادن بطور خاص نیز مستلزم وجود عوامل متعدد اقتصادی - سود فعالیتها، تقاضا و بازاریابی، ظرفیت هزینه ها، حمل و نقلف ثبات اقتصادی - ، اجتماعی-فرهنگی - دانش، فرهنگ بومی، مهمانپذیری، اطلاعات، ترویج، تبلیغات، میراث فرهنگی، ارتباطات، انگیزه سفر - ، محیط زیستی - میراث طبیعی و جذابیتها - ، نهادی - قوانین و مقررات گردشگری، حمایتهای دولتی، روابط دیپلماتیک کشور، ثبات و امنیت اجتماعی، موسسات و مراکز خدمات گردشگری، تورها، کارگزاران فرهنگی - ، کالبدی- فناورانه - زیرساختهای فیزیکی، میراث انسان ساخت، ویژگیهای مکان، مراکز اقامتی و خدمات و تسهیلات، راهها و فناوریهای ارتباطی و اطلاعاتی - است.
-6 جایگاه ژئوتوریسم معادن در توسعه اقتصاد سبز پسا معدن مبتنی بر کارآفرینی پایدار مفهوم نسبتا جدید ژئوتوریسم و در زیر مجموعه آن ژئوتوریسم معادن، به عنوان یکی از شاخه های جدید بازار می توانند به عنوان راهبردی نو، فرصتهای مضاعفی را برای توسعه پایدار اجتماعی-فرهنگی، اجتماعی- محیط زیستی و اجتماعی-اقتصادی و زمینه رشد و تنوع بخشی اقتصادی، فرصتهای شغلی جدید، فعالیتهای اقتصادی تازه و منابع مازاد درآمدزایی، حفظ و ارتقا ارزشها و میراث فرهنگی و طبیعی جوامع را فراهم آورند.
بر این مبنا، معادن باستانی و یا معادنی که به دلیل بهره برداری انسان، منابع ان تخلیه شده و دیگر ارزش اقتصادی ندارند و چه بسا جوامع متاثر از اقتصاد آن با چالشهای بسیاری مانند بیکاری و فقر مردم، مهاجرت آنها، آلودگی های محیط زیستی و ... را روبرو شده باشند، با نگاهی متفاوت و کارافرینانه، فرصت خلق بازارها و کسب و کارهای پایدار جدیدی در حوزه ژئوتوریسم را فراهم آورند که در عین اشتغالزایی، سودآوری و درامد زایی اقتصادی، ضرورت حفظ و تقویت ارزشهای فرهنگی و تاریخی جوامع پیرامون برای افزایش جذابیت های توریستی را ایجاد کند و از سوی دیگر با توجه به رویکرد پایدارگرای ژئوتوریسم و همچنین ضرورت حفظ منابع و میراث طبیعی برای تداوم حضور گردشگران و در واقع تداوم کسب و کار و سودشان، ارزشهای محیط زیستی بیافریند.
تاکنون توسعه صنعت گردشگری با ظهور روز افزون مشاغل متنوعی روبرو یوده است که اشتغال در حوزه های مختلف مانند اقامتی، تسهیلاتی و رفاهی، غذا و آشامیدنی، آموزشی، حمل و نقل، آژانسهای مسافرتی و تورها از این جمله اند. بی شک در صورت تامین زمینه مساعد کارآفرینانه در حوزه ژئوتوریسم معادن، کارآفرینان پایدار با نگاه خلاق و نوآورانه خویش توانایی کشف و خلق فرصتهای نوین اشتغال در این عرصه را خواهند داشت و زمینه توسعه اقتصادی سبز پس از اقتصاد قهوه ای گذشته معادن را فراهم می سازند.
-7 بحث و نتیجه گیری
به منظور تحقق اهداف توسعه پایدار از طریق توسعه اقتصادی سبز، تلفیق کارآفرینی و گردشگری که هر دو به عنوان راهبردهای توسعه پایدار مطرح شده اند و ارتباطی دوسویه، تعاملی و هم افزا با یکدیگر دارند، ضروری است. در این چارچوب گردشگری فراهم آورنده فرصتهای کارآفرینانه و کارآفرینی توسعه دهنده بخش گردشگری به لحاظ بکارگیری اندیشه های نوآورانه، ایجاد کسب و کارها و بازارهای جدید و سایر اقدامات خلق ارزش های پایدار می باشد.
بر این اساس توسعه اقتصاد پسا معادن با رویکردی پایدار، که مرتبط با خلق ارزشهای اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی از معادنی است که دیگر تخلیه شده و ارزش اقتصاد معدنی آنها به پایان رسیده، جز از طریق نگاهی نوآورانه، خلاق و فرصت شناس و به عبارتی کارافرینانه امکان پذیر نخواهد بود که توسعه گردشگری معدنی به عنوان فرصتی کلیدی در این راستا مطرح است.
لازمه این امر ایجاد زمینه مساعد کارآفرینانه ی ژئوتوریسم معادن می باشد، که بدین منظور با روی هم گذاری شرایط محیطی در هر دو حوزه موضوعی و تعییین همپوشانی های آنها، می توان دریافت که عوامل متعدد اقتصادی، اجتماعی و محیطی در این امر دخیلند که در این چارچوب سیاستگذاریهای کشور در حوزه های مرتبط به عنوان عامل بالادستی اثرگذار بر ایجاد این زمینه نقش آفرین است. البته چنین سیستمی در عرصه رقابتی گسترده تر بین المللی فعالیت خواهد داشت که شناخت ابعاد مختلف اقتصادی- اجتماعی جهانی برای آمادگی پاسخگویی مناسب و اتخاذ تدابیر و اقدامات اثر بخش را می طلبد - شکل . - 1
