بخشی از مقاله
چکیده
رسوبات بادي حدود 6 درصد از سطح خشکیهاي کره زمین و 20 درصد مناطق خشک دنیا را در بر می گیرد..با توجه به شرایط خشک و فراخشک کشور ما و غلبه فرسایش بادي، سطوح مربوط به انباشنت هاي بادي - ماسه زارها - قابل توجه بوده و نیازمند مدیریت خاص است. ضرورت صرفه جویی در وقت و هزینه عملیات تتبیت شن اقتضاء میکند تا بخشهاي فعال ماسه زارهاي مناطق بیابانی شناسایی و از بخشهاي غیر فعال تفکیک شود. در این بررسی سعی شده است تا از طریق تعیین شکل ناهمواریهاي ماسهاي و دیگر ویژگیها، ماسهزارهاي فعال و غیرفعال از یکدیگر تفکیک گردد.. به این منظور پس از بررسی و تفسیر تصاویر ماهواره اي با بهره گیري از تکنیکهايRS و GIS و نیز تفسیر عکس هاي هوائی با مقیاس1/40000 به کمک دستگاه اسکرین اسکوپ، طی بازدیدهاي میدانی به عمل آمده از ناهمواریهاي ماسه اي استان خراسان بزرگ، نسبت به ثبت و تکمیل فرمهاي اطلاعاتی مربوط به خصوصیات مورفولوژیک ماسه زارها اقدام و ضمن برداشت نقاط کنترلی شاخص توسط GPS، نقشه مربوطه بصورت Point map ترسیم گردید. مطالعات حاضر نشان داد که با عنایت به محدودیت دید افقی بویژه در شرایط ناهموار و صعب العبور ماسه زارها و عدم امکان تشخیص دقیق اشکال آنها، امکانات دورسنجی و تکنیکهاي موجود به راحتی این مهم را امکانپذیر می سازد به طوري که نتایج نشان داد با استفاده از تکنیک هاي پیش گفته سطح ماسه زارهاي استان با دقتی بالا برآورد گردیده - معادل895127/89 هکتار - و اشکال مختلف آنها مشتمل بر 19شکل منفرد و ترکیبی شناسایی گردد.
واژههاي کلیدي: ماسه زار، مدیریت بیابان، تکنیک هاي دورسنجی
-1 مقدمه
بهره برداري پایدار از منابع طبیعی، مستلزم برنامه ریزي صحیح و واقع بینانه است. آگاهی از وضعیت ماسه زارها به عنوان یکی از مهمترین عوارض بیابانی، کاري پر اهمیت است که ضرورت شناخت آن در سرزمینی که به طور عمده در قلمرو اقالیم خشک قرار دارد، کاملا محسوس است. حاکمیت شرایط گرم و خشک به ویژه در تابستان و پیĤمدهاي ناشی از آن از یک طرف و فراوانی رسوبهاي تخریبی در حاشیه چاله هاي بیابانی از طرف دیگر، به باد این امکان را داده است که به صورت مهمترین عامل فرسایشی قلمرو بیابانها را در نوردیده و در طول زمان با همکاري سایر عوامل، نقش تعیین کننده اي در مورفو.لوژي زمین نقش داشته باشد. تراکم ماسه و تشکیل ناهمواریهاي ماسه اي یکی از چهره هاي مشخص نواحی خشک و بسیار خشک است - . - 1
با توجه به کیفیت فرسایش بادي و مراحل انجام آن، در مرحله اول، رفت و روب بادي،تشکیل ناهمواري ماسه اي، ایجاد شیارهاي کاوشی، حفره ها و ... را به دنبال دارد. طوفان هاي ماسه اي معرف مرحله حمل و نقل یا جابجائی ذرات هستند. هنگامی که باد در مناطق خشک و فراخشک پس از برداشت و حمل به مانعی برخورد کند و یا به پایینترین سرعت حد لازم براي حمل و نقل ماسه برسد، رسوبگذاري آغاز میشود. نحوه رسوبگذاري در اثر عمل باد و یا بادها، موجب ایجاد اشکال مختلفی از ماسهها میشود که تعیین این اشکال یکی از اهداف این بررسی بوده است. از روي اشکال تپهها میتوان به میزان فعال بودن آنها پی برد. بالاخره اینکه ناهمواریهاي ماسه اي به اشکال مختلف و در وسعت ها و حجم هاي گوناگون، بیانگر مرحله تراکمی باد می باشند.
-2 مواد و روش ها
برپایه نقشه رقومی 1/25000 جدید و پس از تفکیک لایه اطلاعاتی مربوط به ماسه زارهاي استان با کمک نرم افزار Microstation و تطبیق آن با نقشه پراکندگی ریگزارهاي ایران - - 3، نقشه اولیه گسترش ناهمواري هاي ماسه اي استان تهیه گردید. سپس با انجام بازدیدهاي صحرایی و ضمن بررسی و تفسیر تصاویر ماهوارهاي لندست، گوگل ارت و عکسهاي هوایی مقیاس 1/40000، اشکال ناهمواریهاي ماسهاي هر منطقه تعیین و روي نقشه رقومی مذکور به عنوان واحدهاي مختلف ناهمواري ماسهاي منعکس شد. سپس با استفاده از اطلاعات میدانی ثبت شده در رابطه با ویژگیهاي مورفولوژیک ماسه زارها و تعیین معیارهایی مانند ارتفاع، رنگ، وجود یا عدم وجود پوشش گیاهی و شکل ناهمواریهاي ماسهاي، فعال یا غیر فعال بودن آنها را مشخص گردید. خلاصه مراحل شناسائی ناهمواري هاي ماسه اي به شرح زیر است:
الف- آشنائی با پراکندگی ماسه زارهاي استان از طریق نقشه هاي توپوگرافی 1/25000 و 1/50000عملیات مشترك زمینی و نیز تصاویر ماهواره اي حاصل از سایت اینترنتی گوگل ارت ب- انتخاب نقشه هاي توپوگرافی ماسه زارهاي استان با توجه به مختصات جغرافیائی آنها در نقشه هاي عملیات زمینی
ج- استخراج تدریجی عکس هاي هوایی ماسه زارهاي مختلف در ارتباط با موقعیت آنها در فتواندکس د- مطالعه عکسهاي هوایی به روش برجسته بینی، کنترل و ترسیم حدود و اشکال ناهمواري هاي ماسه اي با کمک دستگاه اسکرین اسکوپ
ه- تفسیر چشمی تصاویر ماهواره اي وتفکیک و طبقه بندي اشکال ناهمواري هاي ماسه اي استان در مناطق مرزي و- کنترل زمینی اشکال تفکیک شده از طریق برداشت نقاط کنترلی شاخص و نمونه برداري صحرایی
-3 سابقه تحقیقات انجام شده
رسوبات حاصل از ماسههاي بادي حدود 6 درصد سطح خشکیهاي کره زمین را تشکیل میدهد که حدود 97 درصد آن در مناطق خشک قرار داشته و بقیه مربوط به شنهاي ساحلی در سایر اقالیم است. به طور متوسط حدود 20 درصد مناطق خشک دنیا از ماسههاي بادي پوشیده شده است - رفاهی،. - 1380 مساحت شن زارهاي بعضی مناطق کشور به صورت پراکنده و محلی مورد بررسی قرار گرفته است. شکویی - 1371 - وسعت ریگستانها و شنزارهاي حوزة آبریز شرق جازموریان را حدود391300 هکتار برآورد کرده است و حدود 25درصد ریگستانها را فعال و مابقی را نیمه فعال تا غیرفعال تشخیص داده اند.
موسسه پژوهشهاي برنامهریزي و اقتصاد کشاورزي - - 1376در طرح جامع کشاورزي استان خراسان - حوزههاي نمکزار خواف-کال شور و کویر لوت - وسعت تپههاي ماسه اي و عملیات انجام شده بر روي آنها را مطالعه کرده است. براساس نتایج بدست آمده وسعت ناهمواریهاي ماسهاي در این حوزه 1030185 هکتار بوده که بر روي 489691 هکتار آن عملیات تثبیت بیولوژیک صورت گرفته است. موسسه تحقیقات خاك و آب این کار را به صورت سراسري انجام داده و رقم 4/5 میلیون هکتار را گزارش کرده است - فاموري . - 1353 دفتر تثبیت شن و بیابانزدایی در قالب طرح شناسائی کانونهاي بحرانی فرسایش بادي - - 1381،
کل مساحت مناطق تحت تأثیر فرسایش بادي در کشور را بالغ بر حدود 19/67میلیون هکتار برآورد کرده که حدود 5/06 میلیون هکتار آن را منطقه رسوبگذاري - تپه-هاي ماسهاي - ، حدود 12/7 میلیون هکتار را منطقه برداشت و حدود 1/9 میلیون هکتار را منطقه حمل تشکیل میدهند. در واقع در این برآورد، مساحت تپههاي ماسهاي کشور حدود 3/7 درصد سطح کشور تعیین شده است. سهم استان خراسان بزرگ از این عارضه در کشور بر طبق نتایج این مطالعه حدود 967092 هکتار برآورد شده است. این در حالیست که محمودي - 1381 - در پژوهشی سراسري، مساحت ریگزارهاي ایران را - بدون در نظر گرفتن نبکاها و ماسههاي ساحلی - ، با استفاده از عکس هاي هوایی با مقیاس1:55000، اندکی بیش از 35 هزار کیلومترمربع - 3/5میلیون هکتار - یا معادل 2/1 درصد از خاك کشور بیان کرده است.
-4 نتایج
بر اساس نتایج بد ست آمده از این بررسی، مساحت کل ماسه زارهاي استان خراسان معادل 895127/89هکتار تعیین گردید. همچنین اشکال ناهمواري هاي ماسه اي استان خراسان در سه گروه اصلی اشکال منفرد - 4 شکل - ، اشکال ترکیبی - 12 شکل - و ماسه زارهاي تثبیت شده - - Stabilized dunes طبقه بندي گردید. شکل - - 1 پراکندگی اشکال مختلف ماسه زار هاي استان را نشان می دهد. وسعت و فراوانی اشکال ماسه زارهاي استان نیز در جدول - 1 - نشان شده است. مهمترین اشکال منفرد ماسه زارها شامل-1 بارخان متراکم - -2 - Barchan Dunes دشت هاي ریگی - -3 - Regs نبکاها و پیکان هاي ماسه اي - Nebeka & Arrow -4 - dunes پهنه هاي ماسه اي - - Sheet dunes و اشکال ترکیبی آن عبارتند از:
-1 بارخان متراکم+ رشته هاي عرضی - - Barchan+Altitudinal dunes
-2 بارخان متراکم+ رشته هاي طولی و عرضی - - Barchan+Longitudinal & Altitudinal dunes
-3 بارخان متراکم+ تپه هاي تثبیت شده - - Barchan+Stabilized dunes -4 بارخان متراکم+ هرم ماسه اي - - Barchan+Hummock
-5 بارخان متراکم+ تپه هاي طولی - - Barchan+Longitudinal dunes
-6 بارخان متراکم+ سیلک - - Barchan+Silk
-7 بارخان متراکم+ سیف - - Barchan+Seif
-8 تپه هاي طولی+ سیلک - - Longitudinal dunes+Silk
-9 تپه هاي نبکایی+ پهنه هاي ماسه اي - - Nebka+Sheet dunes
-10 تپه هاي نبکایی+ پهنه ماسه اي+ پیکان ماسه اي+ تل ماسه اي -
