بخشی از مقاله
چکیده
جنگلها و مراتع به عنوان منبع گیاهان دارویی میباشند، از اینرو غالباً برای اهداف تجارتی و معیشتی برداشت میشوند. استفاده و بهرهبرداری از گونهها اغلب به تخلیه ژنتیکی آنها منجر شده و روند کاهشی سریع جمعیتی را باعث خواهد شد. در گذشته برداشت این گیاهان اثرات منفی زیادی در روی این گیاهان نداشت. اما اخیراً به دلیل افزایش فشار جمعیت و تقاضا برای تولیدات طبیعی جهت تجارت در بازارهای ملی و بینالمللی، میزان برداشت زیاد شده است.
در نتیجه تعدادی از گونهها در حال تهدید یا انقراض میباشد. از اینرو، هدف این تحقیق بررسی اطالعات مرتبط با نحوه برداشت، اثر این گونه در درآمد خانوار و نحوه استفاده مردم محلی از این گونه در جنگلهای ارسباران میباشد . در این تحقیق عالوه بر استفاده از منابع کتابخانهای، از مشاهدات میدانی و تکمیل پرسشنامه از مردم محلی نیز بهره گرفته شد.
در پرسشنامه، نوع استفاده مردم محلی، میزان استفاده آنها، نحوه استفاده آنها به صورت خام، فراوری و خشک شده و غیره، مقدار فروش این محصول و محل فروش آن پرسیده شد. نتایج آزمون همبستگی دو رشتهای نقطهای نشان داد که قرهقات همبستگی ضعیف - -0/09 - و معنیداری با تیپهای موجود جنگلی دارد. میانگین برداشت روزانه هر بهرهبردار از قرهقات، 1/3 کیلوگرم میباشد. میوه قرهقات در دو روستای کالسور و برازین توسط 12 خانوار برداشت میشود.
برداشتها غالباً در گروههای دو نفره اتفاق میافتد. مجموع برداشت خام به 50 کیلوگرم میرسد که با توجه به میانگین قیمت محصول، ارزش اقتصادی محصول برداشت شده حدود یک میلیون ریال است. در اثر فراوری، ارزش افزوده چهار برابری برای قرهقات ایجاد میشود. این گونه به عنوان یکی از گونههای شاخص منطقه ارسباران و ایران می باشد، باید برنامههای مدونی برای حفظ و توسعه این محصول ارائه نمود.
مقدمه
جنگلها و مراتع به عنوان منبع گیاهان دارویی می-باشند، از اینرو غالباً برای اهداف تجارتی و معیشتی برداشت میشوند. استفاده و بهرهبرداری از گونهها اغلب به تخلیه ژنتیکی آنها منجر شده و روند کاهشی سریع جمعیتی را باعث خواهد شد - Sher & Al_yemeni, . - 2011 از آنجائیکه گیاهان دارویی در طی دهههای قبل توسط مردم محل جمع آوری میشده است، ولی مدیریت کشت آنها در گذشته نادیده گرفته شده است. تعدادی از موانع برای کشت، جمعآوری و استفاده پایدار از گیاهان دارویی وجود دارد.
این موانع شامل نبود شفافیت در مالکیت منابع و عرف استفاده و دانش کمتر از مولفههای مدیریت پایدار و ملزومات بازار میباشد . - Sher & Al_yemeni, 2011 - برداشت بیرویه و جمعآوری گیاهان دارویی در زمانهای نامناسب، کمتر به بهبود بقای آنها یا رشد جمعیت موثر آنها کمک می-کند. همچنین فعالیتهای مردم محلی بعضی از گیاهان دارویی مورد استفاده را در معرض تهدید دائم قرار می- دهد . - Sher & Al_yemeni, 2011 - در مورد قرهقات به عنوان یکی از گونههای پرتقاضا برای برداشت نیز این اتفاق میافتد.
گیاهان دارویی به عنوان یک منبع مهم درآمد برای اقتصاد خانوارها میباشد. در گذشته برداشت این گیاهان ثرات منفی زیادی در روی این گیاهان نداشت. اما اخیراً به دلیل افزایش فشار جمعیت و تقاضا برای تولیدات طبیعی جهت تجارت در بازارهای ملی و بینالمللی، میزان برداشت زیاد شده است. در نتیجه تعدادی از گونهها در حال تهدید یا انقراض میباشد.
اخیراً 34000 گونه یا 12/3 درصد از گیاهان آوندی در جهان در معرض تهدید یا انقراض هستند - Sher & . - Al_yemeni, 2011 گونه قرهقات، یکی از گونههای در معرض تهدید میباشد. بنابراین، باید اطالعات مدونی از این گونه یا گونههای با وضعیت مشابه جمعآوری شود. از اینرو، هدف این تحقیق بررسی اطالعات مرتبط با نحوه برداشت، اثر این گونه در درآمد خانوار و نحوه استفاده مردم محلی از این گونه میباشد.
مواد و روشها
این تحقیق در شمال غرب کشور در جنگلهای ارسباران که در استان آذربایجان شرقی واقع شده است، انجام شد. 24 تیپ جنگلی در این منطقه یافت میشود که غالب تیپهای جنگلی منطقه بلوط ممرزستان، بلوطستان و ممرزستان میباشد. گونه قرهقات غالباً در تیپ ممرز بلوطستان حضور پیدا میکند. منطقه ارسباران معموالً دارای تعداد روزهای مهخیز زیادی می- باشد. میانگین بارندگی در این منطقه مابین 300 تا 500 میلی متر میباشد. میانگین درجه حرارت از 5 تا 14 درجه سانتیگراد در ارتفاعات مختلف متغیر می- باشد . - Sagheb-Talebi et al., 2004 -
در این تحقیق عالوه بر استفاده از منابع کتابخانهای، از مشاهدات میدانی و تکمیل پرسشنامه از مردم محلی نیز بهره گرفته شد. در پرسشنامه، نوع استفاده مردم محلی، میزان استفاده آنها، نحوه استفاده آنها به صورت خام، فراوری و خشک شده و غیره، مقدار فروش این محصول و محل فروش آن پرسیده شد. همچنین با تعداد افرادی که برای برداشت مراجعه میکنند، نیز سوال شد.
تعداد خانوارهای استفاده کننده از میوه این محصول و ارزش اقتصادی آن برای خانوارها نیز محاسبه شد. ارزش افزودهای که در اثر فراوری برای میوه این محصول ایجاد میشود، نیز محاسبه شد. میانگین قیمت میوه تازه و خشک این محصول از بازار محلی روستا مربوط به سال 1394پرسیده شد و در ارزشگذاریها و سایر محاسبات مالی استفاده شد.
قرهقات - Redcurrant - با نام علمی Ribes biebersteini میوهای جنگلی است که بومی اروپای غربی و شمال کشورهای ایتالیا، اسپانیا، لهستان و پرتغال است. ارتفاع بوته قره قات 1,5-1 متر است و گاهی تا به دو متر نیز میرسد. شکوفهها، به علت رنگ زرد مایل به سبزشان تا حدی نامرئی هستند. میوهها در خوشههای آویخته پدید میآیند. هر خوشه 10-3 میوه قرمز شفاف با قطر 12-8 میلیمتر را شامل میشود. میوهها در اواسط تابستان میرسند. قسمت مورد استفاده آن شامل برگ، ریشه و میوه میباشد. البته مهمترین مصرف دارویی، مربوط به میوهی آن میباشد که در اواسط تابستان دانههای سیاه آن برای چیده شدن آماده میشوند.
نتایج
پراکنش جغرافیایی:
در جنگلهای ارسباران و کلیبر، خانقاه اردبیل و به طور عمده در ارتفاعات استان گیالن از جمله کوههای تالش، اسالم و فومن، رشت، امامزاده ابراهیم و ارتفاعات کالردشت یافت میشود - عماد و همکاران، . - 1391
عوامل موثر در جوانهدار کردن بذر گیاه دارویی قره-قات:
قرهقات به دلیل عدم امکان تجدید حیات در طبیعت از طریق بذر در حال انقراض میباشد. محققین به این نتیجه رسیدند که اوالً مواد موجود در میوه مانع جوانه-زنی این گیاه میشود. ثانیاً عامل سرما - سرمای 12 درجه زیر صفر - فاکتوری موثر در جوانهزنی آن میباشد. بنابراین برای تکثیر و حفظ این گیاه هر چند که در طبیعت تیمار سرما تامین میشود. ولی توصیه بر این است که مواد موجود در میوه از طریق اسید شسته و بذر آن در طبیعت و محل رویش پخش نشود.
وضعیت برداشت میوه قرهقات:
نتایج بررسی شغل سرپرستان خانوارها نشان داد که غالب افراد در این منطقه به فعالیتهای کشاورزی و دامداری مشغول میباشند. بر طبق نتایج، 87 درصد بهرهبرداران به فعالیت کشاورزی و دامداری مشغول هستند. 1/5 درصد به کار زنبورداری و 4/6 درصد نیز به فرشبافی مشغول میباشند. بقیه نیز در شغلهای کارگری و غیره فعالیت دارند.
نتایج نشان داد که گونهی بلوط در 70 درصد - نه تیپ از 13 تیپ - از تیپهای دارای فرآوردههای غیرچوبی در منطقه میباشد. میتوان گفت که گونهی بلوط در غالب منطقه پراکنش دارد و به عنوان گونه شاخص نمیتواند مطرح شود. نتایج آزمون همبستگی دو رشتهای نقطهای نشان داد که قرهقات همبستگی ضعیف - -0/09 - و معنیداری با تیپهای موجود جنگلی دارد.