بخشی از مقاله
چکیده
تحلیل ریختشناختی یکی از روشهای کمتر استفاده شده در مطالعات آینده و پژوهشهای حوزه مدیریت است. از این روش برای شناسایی دامنه وسیعی از پاسخها و احتمالات ممکن استفاده میشود که ممکن است در شرایط عادی مغفول واقع شوند. در تحلیل ریختشناختی یا همان ریختشناسی با استفاده از زبان ریاضی، چشماندازی از گزینههای پیش رو شناسایی میشود. برای این کار لازم است ابتدا متغیرهای تحلیل و حالتهای مربوط به هر متغیر مشخص شود. پس از مشخص کردن ترکیبها که معمولا تعداد آن عدد قابل توجهی میشود، میتوان موارد ناسازگار را حذف کرد تا به پاسخهای مناسب رسید. این روش هر چند با اعداد و ارقام سروکار دارد، اما مبتنی بر قضاوتهای کیفی کارشناسان و خبرگان است. در این مقاله ما تجربه استفاده از این روش، بهعنوان یکی از بخشهای پروژه ملی »آیندهپژوهی ایران «1395 را گزارش میکنیم.
در این پروژه ابتدا 195 متغیر تعیینکننده پیش روی ایران در سال 1395 شناسایی شد و سپس بر اساس منطقی که در مقاله توضیح داده میشود تعداد 7 متغیر دارای اهمیت بسیار زیاد و عدم قطعیت زیاد یا گروه A+ برای انجام تحلیل ریختشناختی انتخاب شدند. با مشخص کردن حالات مربوط به هر یک از متغیرها، تعداد 1458 پاسخ ممکن بهمنزله سناریوهای ایران در سال 1395 شناسایی و با استفاده از روش تحلیل بالانس اثرات متقابل سازگاریهای مربوط به هر کدام مشخص شد. نتایج نشان میدهد که روش تحلیل ریختشناختی میتواند بهعنوان ابزاری کارآمد برای بالابردن دقت و عمق شناخت فضای پیشرو و تصمیمگیری در مطالعات آینده و پژوهشهای حوزه مدیریت، بهعنوان روشی مستقل یا مکمل سایر روشها استفاده شود.
کلیدواژهها: ریختشناسی؛ تحلیل ریختشناختی؛ آیندهپژوهی؛ آینده ایران؛ تصمیمگیری؛ سناریوسازی.
.1 مقدمه و بیان مسئله
یکی از مهمترین مسائل مدیریت، شناخت جامع گزینههای ممکن و تصمیمگیری مناسب در شرایط عدم قطعیت و یکی از مهمترین مسائل آیندهپژوهی، شناسایی گسترهای از آیندههای پیش رو است. مدیر یا مدیران هنگام تصمیمگیری معمولاً با طیفی گستردهای از انتخابها و گزینهها مواجهاند. گزینهها بر مبنای معیارهای مختلف و با روشهای متفاوتی قابل شناسایی هستند. در حوزه آیندهپژوهی نیز با روشهای مختلف میتوان آیندهها یا همان سناریوهای متفاوتی را شناسایی کرد.هنگامی که همه گزینهها قابل شناسایی و با معیارهای مشخص و شفاف قابل ارزیابی باشند، مشکل چندانی وجود ندارد اما به دلایل مختلف همیشه این امکان وجود ندارد. نخست آنکه امکانات عملی مانند زمان، بودجه، نیروی انسانی و غیره محدود است.
دوم آن که گاهی ماهیت موضوع از عدم قطعیت ذاتی برخوردار است. این مشکل در همه طرحهای آیندهپژوهی که با هدف کشف آینده انجام میگیرد، وجود دارد. سوم آنکه در بسیاری از شرایط، عدم قطعیت شناختی وجود دارد. برای مثال، در شرایط رقابت شرکتی، گزینههای تصمیم گیری بر اساس حدسی درباره واکنش رقیب انتخاب میشود اما به دلیل نبود اطلاعات کافی درباره گزینههای رقیب، همیشه احتمال خطا وجود دارد. در این شرایط نیاز به استفاده از روشهایی وجود دارد که نخست، بتوانند گستره وسیعی از انتخابها را شناسایی کنند و دوم، بتوانند معیارهای ارزیابی ارائه دهد تا بتوان با صرفنظر از گزینههایی که اهمیت کمتری دارند، تصمیمگیری کرد. تحلیل ریخت شناختی یکی از این روشهاست. در این مقاله قصد داریم ضمن ارائه معرفی مختصری از این روش، تجربه استفاده از آن بهعنوان یکی از بخشهای پروژه ملی »آیندهپژوهی ایران «1395 را ارائه دهیم.
.2 تحلیل ریختشناختی
پروژه روششناسی ملنیوم1 که یکی از جامعترین منابع روششناسی در حوزه مطالعات آینده است، روش تحلیل ریختشناختی2 را بهعنوان یکی از دهها روش آیندهپژوهی در حوزه روش های کیفی دستهبندی کرده است . - Glenn, 2012 - در منابع فارسی نیز بهطور گذرا به این روش تحت عنوان ریختشناسی3 پرداخته شده است - از جمله ببینید: حاجیانی، 1390؛ حسینی گلکار، 1393؛ مردوخی، . - 1391 با این وجود از این روش که ظرفیتهای قابل توجهی برای انجام پژوهشهای حوزه مدیریت و آیندهپژوهی دارد، کمتر استفاده شده است. مرور مقالات منتشر شده حوزه آیندهپژوهی در ایران نشان داد که تاکنون از این روش تنها در یک مقاله بهشکل مقدماتی استفاده شده است - سید امامی و رکوعی، . - 1393
از روش ریخت شناسی برای شناسایی دامنه وسیعی از گزینهها، پاسخها و احتمالات ممکن استفاده میشود که ممکن است در شرایط عادی مغفول واقع شوند. در تحلیل ریختشناختی با استفاده از زبان ریاضی چشماندازی از گزینههای پیش رو شناسایی میشود. برای این کار لازم است ابتدا متغیرهای تحلیل و حالتهای مربوط به هر متغیر مشخص شود. پس از مشخص کردن ترکیبها که معمولا تعداد آن عدد قابل توجهی میشود، میتوان موارد ناسازگار را حذف کرد تا به پاسخهای مناسب رسید. این روش هر چند با اعداد و ارقام سروکار دارد، اما از آنجا که مبتنی بر قضاوتهای کیفی خبرگان است در رده روشهای کیفی قرار میگیرد.
در علوم مختلف، تحلیل ریختشناختی یا همان ریختشناسی مورد توجه قرار دارد. از زبانشناسی و ادبیات تا زیستشناسی و از جغرافیا تا مدیریت و آیندهپژوهی، ریختشناسی در قالبهای بهظاهر متفاوت اما دارای ریشه مشترک حضور دارد. در ساختواژه ریختشناسی از ریشه یونانی »مورف«4 به معنای مطالعه فرم و ظاهر استفاده شده است. این روش در علوم جدید بهشکل نظاممند از دهه 1940 توسط دانشمندی بهنام فریتز زویکی5 استفاده شد.برای معرفی تحلیل ریختشناختی بهزبان ساده از مثال زویکی استفاده میکنیم. تصور کنید برای تصمیمگیری درباره یک مسئله، سه پارامتر اصلی وجود دارد. پارامتر اول دارای پنج حالت مختلف، پارامتر دوم هم دارای پنج حالت مختلف و پارامتر سوم دارای سه حالت است. این پارامترها و حالاتشان در قالب »جدول «1 نشان داده شدهاند.
زویکی برای نشان دادن گستردگی انتخاب در میان این پارامترها، ترکیبهای ممکن را با بهرهگیری از یک مکعب در فضای سهبعدی ترسیم کرده است. این مکعب که در »شکل «1 نشان داده شده، مشخص میکند که از ترکیب این پارامترها، تعداد 3*5*5 حال ممکن یا بهعبارت دیگر 75 ترکیب وجود دارد. این ترکیبها همان تعداد خانههای این مکعب هستند.در روش ریخت شناسی پس از تشکیل فضای ترکیبها، سوال این است که کدام ترکیبها دارای اجزاء منسجم و بههمپیوستگی و سازگاری6 بیشتری هستند و کدام ترکیبها ناسازگار و قابل حذف هستند. ناسازگاری انواع مختلفی دارد که از جمله میتوان به تناقضهای منطقی7، محدودیتهای تجربی8 و محدودیتهای هنجاری9 اشاره کرد . - Ritchey, 2012 -
