بخشی از مقاله
چکیده
امروزه با گسترش روز افزون جوامع بشری و پیشرفت تکنولوژی، تنوع و میزان پسماند افزایش چشمگیری یافته است. یکی از اصلیترین روشهای دفع پسماند، دفن بهداشتی است. انتخاب مکان مناسب دفن پسماندهای شهری یکی مراحل مهم در مدیریت پسماندها میباشد. در این راستا با توجه به اثرات مخرب زیست محیطی، اقتصادی و اکولوژیکی لندفیل-ها، میبایست به تعیین محل دفن براساس فرایند علمی تحقیق انجام گیرد.
لذا در این پژوهش بر اساس معیارها و اصول مکانیابی مکان دفن پسماندهای شهری، لایههای اطلاعاتی متناظر با این معیارها برای شهرستان نیشابور آمادهسازی شد. لایههای تعیین شده عبارتند از: فاصله از نقاط جمعیتی - شهر و روستا - ، فاصله از رودخانهها، فاصله از گسلها، دسترسی به راهای اصلی، کاربری اراضی، خاکشناسی، زمینشناسی، توپوگرافی، شیب و ژئومورفولوژی. با توجه به نقشه کاربری اراضی، 5 سایت در زمینهای بایر و شورهزار منطقه مورد مطالعه انتخاب شد.
از اینرو در ابتدا مقایسه زوجی معیارها براساس نظرات کارشناسان و با استفاده از فرایند تحلیل سلسله مراتبی - AHP - آماده شد و وزن نسبی معیارها در نرم-افزار Expert Choice تعیین گردید. سپس با استفاده از روش تاپسیس فازی - FTOPSIS - پهنههای منتخب رتبهبندی شد. لایههای رستری وزندار در محیط Arc GIS نیز همپوشانی شده و نقشه نهایی حاصل شد. نتایج نشان میدهد که سایت شماره 1 که در بین شهرهای عشق آباد، نیشابور، درود و قدمگاه واقع شده، به عنوان مناسبترین پهنه مشخص شد.
-1 مقدمه
امروزه به علت افزایش روزافزون جمعیت شهری، افزایش مصرف مواد و به تبع آن تولید پسماند و بسیاری دیگر از مناسبات زندگی پیشرفته و ماشینی، دفع و نابودسازی مواد زاید به صورت یکی از دغدغههای اساسی در مدیریت محیط زیست تبدیل شده است .[1] یکی از مهمترین مراحل مطالعاتی به موازات طراحی محل دفن زباله، عوامل مکانیابی و یافتن محل مناسب دفن زباله است.
مواد زاید تولید شده، مدتها بدون هیچگونه ضابطه خاصی در درهها و رودها و گودالهای طبیعی اطراف شهرها تخلیه میشدند. این امر درطول سالیان متمادی باعث آلوده شدن منابع خاک، آبهای سطحی و سفرههای آب زیرزمینی میشود. علاوه براین تجمع حشرات، پرندگان وحیوانات اهلی و وحشی در مراکز تخلیه زباله زمینه رابرای شیوع بیماریهای مختلف فراهم میسازد. [2]
مکانیابی و یافتن محل مناسب برای دفن زباله یکی از مهمترین بخشهای سیستم مدیریت مواد زاید جامد شهری است و ازطرف دیگر علم ژئومورفولوژی باتوجه به ماهیت خود که به منشاء و تحول اشکال زمین، فرآیندهای تشکیل آنها یا ترکیب مواد سازنده آن مربوط میشود، در امر مکانیابی نقش بسزایی دارد .[3] معیارها و عوامل متعددی در انتخاب محل مناسب دفن بهداشتی مواد زاید جامد شهری دخالت دارند که هرکدام به نوبه خود از اهمیت خاصی برخوردارند و محدودیتهایی را در انتخاب محل ایجاد خواهند کرد .[4]
از مهمترین این معیارها، عوامل ژئومورفیک میباشند - سنگبستر، اراضی ناپایدار، خاک، گسل، شیب، ژئوهیدرولوژی و... - . علاوه برمعیارهای ژئومورفولوژی عوامل مختلفی نظیر عمق آبهای زیرزمینی، وضعیت اقلیم، عوامل زیست محیطی، کاربری اراضی، شبکه جادهها در این زمینه دخالت داشته اند که در انتخاب مکان دفن زباله مفیدند. هدف نهایی این معیارها یافتن مناسبترین محلی است که کمترین اثرات سو زیست محیطی را بر محیط طبیعی اطراف محل دفن داشته باشد .
[5] یکی از مشکلات عمده در بحث مدیریت پسماند انتخاب محل مناسب برای دفن پسماند است . [6] محل دفن زباله باید با دقت و با در نظر گرفتن مقررات، عوامل و محدودیتها انتخاب شود .[7] بنابراین در انتخاب محل دفن زباله نیاز به بررسی حجم قابل توجهی از اطلاعات مکانی با توجه له پارامترهای مختلف حاکم بر مناسب بودن یک سایت مشاهده میشود .[8]
روش ترکیب GIS با آنالیز تصمیمگیری تحت عنوان سامانههای پشتیبان تصمیمگیری میتواند به عنوان یک ابزار موثر در هر مساله مکانیابی، تصمیمگیران را یاری کند [9] .روش تحلیلهای تصمیمگیری چندمعیاره - Multi Criteria Decision - Analysis, MCDA با شکستن مسأله مکانیابی به معیارها، در بررسی و ترکیب آنها در یک روند منطقی، موثر واقع میشود .[10]
در مطالعه حاضر با توجه به چندمتغیره و چندمعیاری بودن فرایند مکانیابی و همچنین خصوصیات معیارهای تصمیمگیری در مکانیابی محلهای دفن پسماند و از طرف دیگر قابلیتهای متعدد GIS در زمینه گردآوری، ذخیره، ویرایش، مدیریت و تحلیل معیارها و مدلسازی که موجب سهولت کار و کاهش قابل ملاحظه هزینهها و پشتیبانی لازم برای تصمیمگیری میشود، توسعه یک سیستم پشتیبان تصمیمگیری بر اساس روش تاپسیس فازی سلسله مراتبیٌ به منظور تعیین محدودیتها و بررسی معیارها و شناسایی و اولویتبندی پهنههای مناسب ضروری میباشد.
-2 مبانی نظری تحقیق
پسماند به مواد زایدی که در اثر فعالیت های مختلف انسانی تولید می شود و از نظر تولید کننده قابل مصرف نمی باشد اطلاق می گردد. پسماند شهری نیز براساس تعریف سازمان محیط زیست آمریکا شامل پسماندهای تولید شده از منابع مسکونی، تجاری و موسساتی مانند ادارات دولتی و مدارس و غیره است که باید جمع آوری شوند .[11]
مدیریت مواد زاید جامد شهری در کشورهای صنعتی سابقه ی طولانی - 70 - دارد .سیستم های مدیریت مواد زاید شهری در این کشورها برپایه و اساس علمی بنا نهاده شده و ادامه پیدا کرده است .تا دهه ی 70 ، مسئله ی اصلی مدیریت مواد زاید جامد شهری در کشورهای صنعتی پیدا کردن زمین برای دفن بهداشتی بود و به چگونگی دفن کمتر اندیشه می شد .
از دهه ی 1990 ، پردازش و بازیافت مواد زاید جامد شهری در رأس فعالیت های سیستم مدیریت مواد زاید جامد در این کشورها قرار گرفت .دفن بهداشتی که از دهه ی 1930 در کشورهای صنعتی شروع شد، به مرور زمان متحول گردید و امروزه از ضوابط، آیین نامه و استانداردهای بسیار سختگیرانه و محکمی برخوردار است .قوانین مدیریت مواد زاید جامد شهری در این کشورها بتدریج از دهه ی 1960 شکل گرفت و امروزه در تمام زمینه های مدیریتی دارای قانون و آیین نامه و استانداردند. قوانین ابتدا به صورت اختیاری و تشویقی بودند و سپس به صورت اجباری درآمدند .[12]
پسماندهای جامد شهری حاوی ده ها ترکیب مختلف هستند که نیازمند مدیریت صحیح در تمام رده ها از ذخیره سازی، جمع آموری و ... تا دفع و دفن می باشند. مدیریت پسماندهای شهری به دلایلی مورد توجه کشورها و مجامع بین المللی مختلف به ویژه کشورهای پیشرفته قرار گرفته اند که برخی از آن عوامل به طور خلاصه عبارتند از:
- آلودگی زیست محیطی
- انتشار گازهای گلخانه ای
- هزینه بالای مدیریت پسماندها
- قابلیت بازیافت و استفاده مجدد پسماند
- انرژی تولیدی پاکتر از سوخت های فسیلی
عناصر موظف در سیستمهای مدیریت مواد زاید جامد شهری در کشورهای صنعتی از سه عنصر موظف در اواخر دهه 1930 به هشت عنصر موظف در حال حاضر ارتقا پیدا کرده است. امروزه مدیریت مواد زاید جامد در این کشورها به عنوان فعالیتی فرابخشی مطرح است و جزء موارد توسعه پایدار محسوب می شود .[12] در حال حاضر، دفن بهداشتی به صورت گسترده در کشورهای صنعتی اجرا می شود .
البته مسئولان امور بهداشتی آگاهی کامل از مخاطرات دفن زباله در زمین دارند و نیز می دانند که هیچ مانعی نمی تواند صد در صد در مقابل انتشار آلودگیها به خصوص در طول عمر محل دفن و بعد از بسته شدن محل قابل اعتماد باشد، ولی با وجود معرفی گزینه های دیگر دفع، مثل کمپوست و زباله سوزی، باز هم دفن به عنوان گزینه ای حتمی در این کشورها مطرح است .
البته اقدامات بسیار جدی و اساسی در مورد کاهش زباله در مبدأ، جداسازی و پردازش زباله در مبدأ، احداث صنایع بازیافتی، بازاریابی برای محصولات بازیافتی و ایجاد بازار جدید برای محصولات بازیافتی، تولید انرژی از زباله انجام شده است. مجموعه این فعالیتها فشار بر زمین را کاهش داده و از درصد دفن بهداشتی در زمین کاسته است .[12]
مدیریت مواد زاید جامد شهری در کشورهای در حال توسعه با مشکلات و پیچیدگی های زیادی روبروست. البته مدیریت مواد زاید جامد شهری در ایران در مقایسه با سایر کشورهای در حال توسعه مثل ترکیه، هندوستان، بنگلادش از وضع بسیار خوبی برخوردار است. برخی از ویژگی های مدیریت مواد زاید جامد در ایران را می توان به صورت زیر بیان کرد:
- مطالعات پایه و بنیادی در زمینه اجزا و عناصر مختلف سیستم مدیریت مواد زاید جامد شهری در کشور انجام نشده است.
- سیستم های فعلی مدیریت مواد زاید جامد شهری جوابگوی نیازهای شهرها در این رابطه نیست.
- سیستم های فعلی مدیریت مواد زاید جامد شهری از کمبود ماشین آلات رنج می برند.
- پردازش در سیستم مدیریت زباله شهری در ایران جایگاهی ندارد.
- از نظر دفن بهداشتی زباله شهری، ایران در مراحل اولیه دفن بهداشتی قرار دارد.
- در حال حاضر، قوانین مشخصی برای سیستمهای مدیریت مواد زاید جامد شهری در کشور وجود ندارد.
