بخشی از مقاله
چکیده
محلهی امامزاده یحیی تهران امروزه به علت نبود نظم و پیوستگی فضاها، عدم وجود مسیرهای پیاده و فضاهای مکث و ارتباط جمعی با مشکلات متعددی روبهرو است که موجب کاهش حضور ساکنین گشته و کیفیت کالبدی و حیات فضایی محله را با افت شدید مواجه کرده است.
هدف اصلی مطالعه مکانیابی دسترسیهای بهینه و جایگزینی کاربریها با در نظر گرفتن ویژگیهای مکانی، نوع و اهمیت کاربریها، تراکم، پایانههای حمل و نقل، توجه به تناسبات و ارتفاع ساختمانها، در راستای ایجاد پیادهراهی است که به علت وجود وحدت کالبدی-فضایی میان اجزا و عناصر سازندهی آن، از سرزندگی، ایمنی و خوانایی برخوردار است.
در این راستا از نرمافزار مربوط به تئوری چیدمان فضا استفاده میکنیم. مجموعهی نرمافزارهای تحلیل شبکه فضایی ، ابزارهای کامپیوتری هستند که از نظریهی چیدمان فضا نشأت گرفتهاند و با بهرهگیری از تئوری گراف به تجزیه و تحلیل شبکههای فضایی در شهرها میپردازند.
افزونهی تحلیل شبکه شهری1 با تحلیل اجزای فضا و مشخص کردن ارزشهای دسترسی، جاذبه، بینابینی، نزدیکی و مستقیم بودن، لایههای فضایی مؤثر بر رخدادهای مختلف شهری را مشخص میکند. براساس نتایج حاصل مبنی بر همپیوندی گذرهای اصلی و تمرکز معیارهای مرکزیت در این گذرها، مسیرهای مورد نظر ساختار اصلی پیادهراه را تشکیل خواهند داد.
مقدمه
محلهی امامزاده یحیی تهران امروزه به علت آشفتگی در سیمای محله و عناصر کالبدی آن، نبود نظم و پیوستگی فضاها، تردد بی ضابطهی سواره و پیاده، نبود مسیرهای مختص پیاده و فضاهایی به منظور مکث و ایجاد ارتباط جمعی، مشکلات جهتیابی و از این ره عدم ایجاد تصاویر ذهنی مطلوب برای ساکنین با مشکلات متعددی روبهرو است که موجب دلزدگی و کاهش حضور ساکنین گشته و کیفیت کالبدی و حیات فضایی محله را با افت شدید مواجه کرده است.
طراحی شهری اساسا با جنبههای کالبدی و فضایی محیط سروکار دارد.[ 1] هدف طراحی شهری این است که نیازهای فضایی -رفتاری مردم را به فضای کالبدی مناسب تبدیل نماید. بسیاری از نیازهای رفتاری شهروندان در شهرهای کنونی، تأمین نشده و به همین علت است که این شهرها از عملکرد مطلوبی برخوردار نیستند.
استفاده از روش چیدمان فضا2 در شناخت پیچیدگیهای ساختار فضایی و مشکلات کالبدی محلات بسیار مؤثر بوده و بهسازی محلات قدیمی و بافتهای فرسودهی شهری، بدون شناخت و تحلیل دقیق ساختار فضایی محلات در ارتباط با حوزههای بلافصل و فراگیر آنها باعث از دست رفتن فرصتها و قوتهای موجود و در نتیجه جداافتادهتر شدن هرچه بیشتر این محلات خواهد شد.
هدف اصلی مطالعه مکانیابی دسترسیهای بهینه و جایگزینی کاربریها با در نظر گرفتن ویژگیهای مکانی، نوع و اهمیت کاربریها، تراکم، پایانههای حمل و نقل، توجه به تناسبات و ارتفاع ساختمانها، در راستای ایجاد پیادهراهی است که به علت وجود وحدت کالبدی-فضایی میان اجزا و عناصر سازندهی آن، از سرزندگی، ایمنی و خوانایی برخوردار است.
یکی از روشهایی که بر پایه استفاده از کامپیوتر و روشهای علمی در طراحی شهری بهکار رفته و میتواند به پیچیدگیهای کالبدی-فضایی پاسخ داده و به شناخت و درک ساختار و فرم فضایی شهرهای امروزی کمک نماید روش چیدمان فضاست.[3] مجموعهی نرمافزارهای تحلیل شبکه فضایی3، ابزارهای کامپیوتری هستند که از نظریهی چیدمان فضا نشأت گرفتهاند و با بهرهگیری از تئوری گراف4 به تجزیه و تحلیل شبکههای فضایی در شهرها میپردازند. این نرمافزارها به شهرسازان، معماران و تحلیلگران فضایی کمک میکنند تا بتوانند چشمانداز بهتری از ویژگیها و ملزومات مناطق شهری بسازند.
در این مقاله مبانی نظری روش چیدمان فضا و کاربرد پیکره بندی فضایی در تحلیل شبکهی شهری شرح داده خواهد شد، سپس با استفاده از افزونهی تحلیل شبکه شهری با تجزیه و تحلیل اجزای فضا و مشخص کردن ارزشهای 5 گانه فضایی به تحلیل و بررسی ساختار فضایی و کالبدی محلهی امامزاده یحیی میپردازیم. نقشههای خروجی از این بخش نمایانگر ارزشهای متنوع فضایی در محله بوده و تجزیه و تحلیل آنها راهنمای ما در برداشتن گامهای پایه ای طراحی خواهند بود.
پیکره بندی فضایی
پس از انقلاب صنعتی، عوامل مؤثر بر شکلگیری شهرها آنچنان متعدد و متنوع شدند که دیگر روشهای هنری رایج پاسخگو نبوده و ضرورت استفاده از روشهای نوین در طراحی شهرها اجتناب ناپذیر نمود. در چنین شرایطی ابزار رایانه و قابلیت آن برای درنظر گرفتن تأثیر عوامل متعدد بهصورت همزمان، توجه طراحان را به خود جلب نمود و تحقیقات به منظور یافتن راهکارهایی برای استفاده از این ابزار در طراحی شهرها آغاز شد
این تئوری معتقد است که فضاهای شهری محصول روابط اجتماعی بوده و ارتباط بین فضاهای شهری اهداف اجتماعی را دنبال میکند. در این راستا درک ارتباط بین فضاهای شهری میتواند به درک الگوهای رفتاری و تحلیلهای کمی و کیفی کمک کند. این نظریه بر این باور است که پیکرهبندی فضایی و نحوهی ترکیب فضاهای شهری عامل اصلی الگوی پخشایش فعالیتهای اجتماعی-اقتصادی مانند الگوی پخشایش کاربریهای تجاری، قومیتهای مختلف و نیز حرکت در سطح شهر است
روش چیدمان فضا ارتباط کلیهی فضاهای شهری را با یکدیگر تجزیه و تحلیل میکند و نتایج را بهصورت پارامترهای ریاضی و گرافیکی ارائه میدهد . این روش در پیشبینی حرکت عابر سواره و پیاده و همچنین سطح استفاده از فضا بسیار موفق است.
بر این اساس، طراحان و برنامه ریزان شهری میتوانند جریان حرکات را پیش از توسعهی حقیقی سیستمهای شهری واقعی با تحلیل ساختار ریخت شناسی برنامهی طراحی با استفاده از تکنیکهای چیدمان فضایی آن را پیش بینی کنند. این روش در اواخر دههی 1970میلادی توسط بیل هیلیر و جولین هنسن در دانشگاه لندن مطرح شد و طی دهههای 1980 و 1990م توسعه یافت.
بهطور خلاصه چیدمان فضا عبارت است از یک مجموعه تکنیکهای رایانهای برا ی مدلساز ی ساختمانها و شهرها به طوریکه مدل بهوجود آمده از سیستمی شامل عناصر هندسی مرتبط به یکدیگر و تحلیل این سیستم برا ی درک چگونگی ارتباط عناصر سازنده آن تشکیل شده است. این عناصر در هنگامی که موضوع تحقیق درباره حرکت باشد خطی هستند، و در مواقعی که موضوع تحقیق تعاملات اجتماعی باشد فضاهای محدب هستند و در هنگامیکه موضوع مورد تحقیق الگوهای رفتاری پیچیده باشد محدودههای قابل رؤی ت میباشند.
نکتهی مهم این است که روش چیدمان فضا تنها یک ابزار مدلسازی ساده نیست بلکه روشی است برای درک پیچیدگیهای شهر، منطق ریختشناسی و الگوی توسعهی آن و درک الگوهای رفتاری موجود در آنها. - چیدمان فضا روشی است برای درک پیکرهبندی فضا به نحوی که منطق عوامل اجتماعی به وجود آورندهی آنها نیز قابل تشخیص باشد - دستاورد استفاده از این روش عبارت است از متغیرهای مختلفی که از تحلیلهای گرافی بهدست می آید و چندین نقشه که الگوی پخشایش این متغیرها را در سطح شهر و یا بنا نشان میدهد
کاربرد اجرایی روش چیدمان فضا در ایجاد وحدت کالبدی-فضایی
نظریهی "تحلیل چیدمان فضا" نظریهای است که از چند دههی گذشته مورد توجه معماران، طراحان شهری، شهرسازان و برنامهریزان شهری قرار گرفته است، تا از طریق آن اولا نقش و کارکرد هر فضا را تعیین کنند و ثانیا از طریق موقعیت و کارکرد هر فضا، رفتار و فعالیتهای اجتماعی شهروندانی را که در این فضاها فعالیت میکنند تحلیل نماید
این روش کمک میکند تا پیامد تغییرات فرم کالبدی شهرها، خصوصا شبکه راهها، بر ذهنی ت و در نتیجه بر رفتار شهروندان شناخته شود. مطالعات بسیاری نشان داده است که در شهرهایی که فاصلهی ویژگی فضایی - میزان همپیوندی - 1 در آنها خیلی زیاد شده است، رابطهی متقابل ساکنان و غریبهها کم شده، به نوعی که احساس ایزوله بودن در آنها القا میشود. این فضاها ایزوله میشوند چون دسترسی به آنها دشوار می گردد و در نتیجهی چنین تحولی بافتهای درونی به لحاظ کالبدی، اجتماعی و فرهنگی مضمحل میشوند.
به منظور ارزیابی قابلیت کاربرد روش چیدمان فضا اساسا طرح های پیشنهادی در برآورده کردن موارد مورد نیاز طرح از قبیل ایجاد، هدایت و پیش بینی حرکت در سطح شهر میباشد. بدین ترتیب با استفاده از این روش میتوان الگوی حرکت و یا پخشایش کاربریها را در وضع موجود شهر شناسایی کرده و بر این اساس الگوهای موردنظر را در طرحهای پیشنهادی پیشبینی کرد تا بدین وسیله از کارآمد بودن طرحهای پیشنهادی اطمینان لازم حاصل آی د. در راستای پیشبینی حرکت عابر پیاده از روش چیدمان فضا میتوان برای شناسایی در دسترسترین و جداافتادهترین مسیرها استفاده کرد تا بدین صورت حرکت عابر پیاده را به صورتی بهینه هدایت و مدیریت کرد
از زمان پیدایش این نظریه تا به امروز شاهد روند رو به رشد برنامههای کامپیوتری برای تحلیل هرچه دقی قتر ساختار فضا و اندازهگیری روابط فضایی بودهایم. هر یک از این نرمافزارها با محور قرار دادن یک یا چند اصل پایهای از نظریهی چیدمان فضا و ترکی ب آن با نرمافزارها، نظریهها و مدلهای ریاضی ایجاد شدهاند. در این پژوهش به منظور تحلیل ساختار کالبدی-فضایی محله به روش چیدمان فضا از افزونهی Urban Network Analysis برای نرمافزار ArcGIS بهره خواهیم برد.
تحلیل شبکهی شهری
روش چیدمان فضا و نرمافزارهای مرتبط با آن در طراحی شهری با وجود ارائهی راههای منطقی و ابزارهای گرافیکی و مدلهای ریاضی در تحلیل ساختارهای کالبدی و فضایی شبکههای شهری دارای نقاط ضعف قابل توجهی هستند که ذکر تمامی آنها در ای ن مقال نمیگنجد. اما در رابطه با پژوهش حاضر از عمده کاستیهای قابل ذکر این نظریه میتوان به کمتوجهی به کالبد، ابعاد و تناسبات فضا، عدم در نظر گرفتن ساختمانها، ویژگیها، کاربریها، حجم مراجعهکنندگان به آنها، جذابیت آنها به عنوان مقاصد سفر شهری، چگونگی قرارگیری ورودی بناها در ارتباط با فضای شهری و .... اشاره کرد.
چیدمان فضا بر این باور است که الگوها ی حرکتی در یک محیط شهری تا حدود زیادی تمایل دارند که فقط بر اساس توپولوژی شبکهی راهها شکل گیرند و نتیجتا به سایر عواملی که ذکر آنها رفت توجه نمیکنند. با در نظر گرفتن این مسائل به نظر میرسد این روش بهتنهایی نمیتواند در تصمیمگیریهای ما در طراحی فضاهای شهری از کارکرد لازم برخوردار باشد. بر این اساس ضروری است که از تئوریها و روشهای مکمل بهمنظور رفع کاستیهای موجود در این روش استفاده شود.
شهر بهعنوان سیستمی پویا دارای ساختار و منطق فضایی خاص خود است. به همین دلیل برای شناخت ویژگیهای شهر، بایستی بهبررسی ساختار شهر پرداخت . ساختار شهر با توجه به پیچیدگیهای آن، نیاز به روشهایی برای مدلسازی دارد. روش چیدمان چنین شکل و ترکیبی از فضا الگوهایی را شناسایی میکند که میتوانند برای مطالعهی ساختارهای شهری و رفتار انسان مورد استفاده قرار گیرند. اما این روش برای اینکه بتواند کارایی بیشتری داشته باشد نیاز به تلفیق با سایر نرمافزارهای تحلیل فضایی دارد. سامانههای اطلاعات مکانی 1 به عنوان یکی از کلیدیترین نرم افزارها در تحلیل فضایی مطرح هستند. در نتیجه تلفیق چیدمان فضا با سامانههای اطلاعات مکانی میتواند ابزاری قدرتمند برای مدلسازی شهری باشد.
به این منظور در این قسمت با کمک گرفتن از افزونهی تحلیل شبکهی شهری که به نرمافزار سیستم اطلاعات جغرافیایی اضافه شده است، به تحلیل شبکهی راهها و فضاها در محلهی امامزاده یحیی خواهیم پرداخت. افزونه تحلیل شبکه شهری جهت تجزیه و تحلیل شبکههای متراکم شهری توسط شرکت سیتی فرم لب2 برای نرمافزار سیستم اطلاعات جغرافیایی 10 - 10,1 ارائه شده است.
این ابزار سه ویژگی مهم در تحلیل فضایی شبکهی خیابان های شهری را به هم میآمیزد. اولا، با استفاده از این نرمافزار قابلیت ورود دادهها هم بهصورت توپولوژیک - مانند تعداد چرخشها - و هم بهصورت هندسی - مثل واحدهای متریک اعم از متر، سانتیمتر و ... - وجود دارد. دوما، برخلاف نرمافزارهای قبلی که با دو المان گرهها3 و لبهها4 کار میکردند، ابزار تحلیل شبکه شهری شامل عنصر المان سومی به نام ساختمان5 است که بهعنوان واحدهای فضایی برای تجزیه و تحلیل مورد استفاده قرار می گیرد. دو ساختمان همجوار در یک خیابان میتوانند میزان دسترسی مختلفی داشته باشند. سوما، ابزار تحلیل شبکه شهری بهصورت اختیاری با توجه به ویژگیهای خاص ساختمانها امکان وزندهی به آنها را در اختیار ما میگذارد.
- حجم متفاوت مراجعه کنندگان، شلوغی، اهمیت بناها و ... - این وزندهی بهصورت قابل ملاحظهای در خروجی تحلیل تأثیرگذار بوده و نتایج دقیقتر و قابلاعتمادتری را بههمراه خواهد داشت.
چنانکه ذکر آن رفت ابزار تحلیل شبکه شهری با به کار بردن 3 المان به بررسی فضاهای شهری میپردازد. لبهها که نمایانگر مسیر حرکت مسافران هستند. گرهها که مکان تقاطع دو یا چند لبهاند و ساختمانها که نمایانگر مکانهای ورود و یا خروج ترافیک عبوری خیابان هستند. وزندهی به ساختمانها بسته به ویژگیها ی مختلفشان شامل تراکم و یا توزیع کاربری میشود. امکان دخیل کردن ویژگیهای مکانی، کاربریها، تراکم، پایانههای حمل و نقل، توجه به تناسبات و ارتفاع ساختمانها و همچنین امکان بررسی سه بعد فضا در این نرمافزار از قابلیتهای غیر قابل انکار این افزونه نسبت به سایر نرمافزارهای تحلیل کالبدی-فضایی موجود است.
ابزار تحلیل شبکه شهری با محاسبه 5 المان مختلف به تحلیلهای مکانی شبکههای فضایی میپردازد، که عبارتند از: دسترسی6، جاذبه 7، بینابینی8، نزدیکی9 و مستقیم بودن.10 با تهیهی نقشه ی راهها و ساختمانهای محله و وزندهی به ساختمانهای شاخص بر اساس نوع کاربری و اهمیت آنها بهعنوان مقاصد سفر در درون محله توسط نرمافزار تحلیل شبکه شهری و آرک مپ11 نهایت به 5 نقشه دست پیدا خواهیم کرد، که با تحلیل این نقشه ها ارزشهای فضایی متعددی در محله مشخص خواهند شد که در تصمیم گیری بهینه در مرحله طراحی اثرگذار خواهند بود
دسترسی
معیار دسترسی بیانگر تعداد مقاصدی است که در کوتاهترین مسیر ممکن از یک مبدأ خاص قابل دسترسی است. خروجی این نقشه نمایانگر میزان دسترسی از یک مبدأ مشخص به تمامی ساختمانهای اطراف و به بیانی فرصتهای دسترسی عابر پیاده به مقاصد سفر در امتداد یک شبکه است.
همانطور که در نقشه مشاهده میکنیم تراکم بیشتر مساوی است با ارزش دسترسی بیشتر در محله. بنابراین مرکز محله، بلوک میانی و گذرهای اصلی شمالی-جنوبی و شرقی-غربی محلهی امامزاده یحیی دارای میزان دسترسی بیشتری در سطح محله میباشند.
