مقاله کاربرد عدد آیینی سه در شاهنامه فردوسی با تکیه بر داستان ضحاک و فردوسی

بخشی از مقاله

چکیده

تجلّیات قدسی و آیینی اعداد پیامد به کارگیری آن ها در جنبه نمادین است. اعداد یکی از مقوله های زبانی است که ریشه در باورهای اساطیری، اجتماعی و اعتقادی جامعه دارد. اساطیرملّی ایران و شاهنامه فردوسی حاوی مضامین عددی فراوانی از جمله عدد سه و تمام مضرب های آن است.

نویسنده در این مقاله کوشیده است تا با استفاده از روش تحلیل متن و از طریق مقایسه کاربرد آیینی و نمادین عدد »سه« در اساطیر کهن با شاهنامه فردوسی و با تکیه بر دو داستانضحّاک و فریدون اینفرضیّه را اثبات کند که ساختار اساسی این دو داستان بر پایه عدد سه شکل گرفته است و این که قانون عدد »سه« از قوانین رایج در حماسه است که با تکرار در تعداد قهرمانان، نبردها، گفتارها، پندها، نیایش ها و 000 در این دو داستان نمود پیدا کرده است و این که پدیده های سه گانی ممکن است در جزئیات قهرمانان داستان یا در خویشکاری های فردی یا گروهی و یا با تکرار و توزیع یکنواخت و یا به صورت تراکمی در داستان ظاهر شود.

مقدمه

»هرچیز که بتوان آن را شناخت عدد دارد زیرا ممکن نیست که بتوان بدون عدد چیزی را درک کرد یا شناخت. - «نشاط، - 259 :1368 اعداد یکی از مقوله های زبانی است که ریشه در باورهای اجتماعی و اعتقادی جامعه دارد. در حقیقت در زبان و ادبیّات و به طور کلی در فرهنگ و تفکّر ایرانی، اعداد جایگاه قدسی و آیینی بسیار مهمّی را داردالبتّه. پیشینه اهمیّت اعداد در پدیده تقدّس گرایی در اندیشه انسان های جوامع ابتدایی ریشه دارد. اعتقاد به مبارکی یا نحوست اعداد از زمان های بسیار کهن در فکر بشر پیدا شد

از روزگاران قدیم خواصّ فردی اعداد صحیح، هدف تحقیق و تجسّس بشر بوده در حالی که خواصّ باطنی آن ها را مسلّم و قطعی فرض می کردند. توالی آرزوهای بیهوده و ترس های بی پایه جزئی از زندگی افراد بشر را تشکیل می داد و به همین دلیل ستارگان، سنگ ها و حیوانات و کلمات و بالاخره اعداد را نشانه ها و عوامل سرنوشت انسان محسوب میکردند.

از این روست که در طول قرون متمادی پاره ای از اعداد در عالم طبیعت، فرهنگ، اقوام و ادیان مختلف و نیز متون دینی اسلامی و غیر اسلامی از اهمیّت ویژه ای برخوردارند به گونه ای که بعضی از عقاید، سنن و آداب بر محور آن ها چرخیده و همواره مورد توجّه بوده انداین. پدیده نه تنها در فرهنگ عامّه جوامع بشری بلکه در زمینه های مختلفدبیّات اقوام و ملل مختلف نیز مجال ظهور و بروز یافته است و ملل مختلف دنیا با توجّه به اساطیر اولیّه تمدن های آن ها به اعداد خاصی اهمیّت داده حتّی آن ها را مقدّس میشماردند به گونه ای که در برابر ارزش کیفی اعداد، وجه کمّی این اعداد کمتر مورد توجّه قرار گرفته است

البتّه به این نکته نیز باید توجّه داشت که میزان اعتبار همه اعداد به یک اندازه نیست و در این میان اعدادی همچون یک، دو، سه، چهار، پنج، شش، هفت، دوازده، سیزده، چهل و 000 جایگاه خاص دارند. در این میان در اساطیر کهن، ادیان و آثار ادبی عدد سه نیز همچون عدد »هفت« جایگاه ممتاز و گسترده را به خود اختصاص داده است به گونه ای که مفسّران، مورّخان و ادیبان هر یک به ذوق خود تفسیری از آن ها ارائه داده اند که به
یقین هیچ کدام از این دیدگاه ها را نمی توان علّت قطعی کاربرد آن به شمار آورد.

بررسی سابقه کاربرد عدد »سه«، اعتقادات مربوط به آن و مدلول هایی که آن را همراهی می کنند نقش عمده ای در شناخت سیر تحوّل فکری انسان دارد و می تواند بسیاری از زوایای ناشناخته تحوّلات فکری و بنیانهای اعتقادی و مبانی علمی و مناسبات اجتماعی را روشن کند. اما لازمه این کار این است که ابتدا عددسه در زبان و ادبیّات و اجتماع و اعتقادات و مانند این ها شناسایی شود.

در مورد اعداد و نقش آن ها در متون ادب فارسی کتاب ها و مقالات متعددی نوشته شده است و هر کدام به گونه ای در پیشینه این اعداد به فحص و جستجو پرداخته، شواهدی از کاربرد آن ها را در نظم و نثر فارسی به دست داده اند با این حال سهم عدد هفت در این آثار و نوشته ها در مقایسه با دیگر اعداد بیشتر است که کاملترین تحقیق در این مورد مقاله »شماره هفت و هفت پیکر نظامی«محمّد معین است.

در این میان عدد »سه« در مقایسه با عدد »هفت « کمتر بررسی شده است بنابراین برآنیم که در این جستار در آغاز خلاصه ای از کاربرد نمادین عدد سه در اساطیر و ادیان ایرانی و غیر ایرانی مطرح شود و سپس چگونگی کاربرد آن را در سطح رویه داستان ضحاک و فریدون و همچنین در نهاد این دو داستان تحلیل و بررسی شود.

در شاهنامه فردوسی نیز همچون دیگر آثار ادب فارسی کاربرد عدد سه از بسامد بالایی برخوردار است به گونه ای که فقط واژه سه در داستان فریدون 67 بار تکرار شده است و با توجه به آشنایی فردوسی به اساطیر کهن و کاربرد عدد سه در این اساطیر می توان رد پای این اساطیر و اهمیّتی که عدد »سه« در این اساطیر دارد در اندیشه و زبان فردوسی به خوبی دید. »عدد سه در نزد ایرانیان نماینده صلاح و اتمام و کمال است.

باید گفت قدرت بسیار عدد سه و کارکردهای نمادین آن در آیین های مهری، مانوی زرتشتی، مسیحی و اسلامی ابزار مهم فردوسی در رمزبرداری های شاهنامه بوده است و به همین دلیل این عدد در شاهنامه تحت تأثیر اندیشه های مزدایی اغلب در اموری ایزدی و نیک و گاه در امور اهریمنی به کار رفته است و از این رو که شمارگان یک و دو در حوادث و امور معلّق است و باید سه را به دنبال داشته باشد و همچنین بنا بر نظر افلاطونیان و همچنین در نزد چینی ها همه اعداد زوج که از »دو« شروع می شود، شوم و نحس است.

در حقیقت الوهیّت در اعداد فرد منعکس می شود و چنین اندیشه هایی در سنّت اسلامی نیز وجود دارد که خدا فرد است و فرد را دوست می دارد و غیر و شریک را که »دو« می شود در حریم خویش نمی پذیرد. بنابراین اعداد فرد از سه آغاز می شود و هر دویی باید سه ای به دنبال داشته باشد تا کامل شود.

تجلّی عدد »سه« در اساطیر ایران

در فرهنگ های مختلف هر یک از اعداد از بار نمادین خاصّی برخوردارند و در این میان برخی از اعداد قداست یا نیروی اهریمنی خاصّی دارد و از این شمارند اعداد 3، 4، 7، 10 و.000 »»سه« در دستگاه عددی به سومین عدد گفته می شود و زمانی معنای خیلی و بسیار داشته است.

در حقیقت » سه« نخستین عدد واقعی است زیرا آغاز، میان و پایان دارد و نشانه مذکّر است. »سه« برای بیشتر ملل باستان از جمله ایرانیان عدد مقدسی بوده است.« - حسینی شکرایی، » . - 132 :1390عدد »سه« و مضرب »نه« در اساطیر سرزمین های مختلف نماد صلاح و کمال و اتمام است.« - نشاط، - 261 :1369 و به همین دلیل است که در مرحله نخستین خدایان، خدایان سه گانه ای است که تثلیث خدایان را کامل و خدایان دیگر بعد از این خدایان قرار میگیرند

این عدد در مفهوم فلسفی آن به راه حلّ میان تضاد دو آشتی ناپذیر، به سه جهان تن، ذهن و روح اشاره دارد. - بهزادی، - 837 :1382 این عدد و تثلیث مقدس در متون زردشتی بسیار دیده می شود: درگاهان، به تثلیث گاهانی که در رأس آن اهورا» مزدا قرار دارد که پشتیبان اشه و خدای کلّ است و سپند مینو و اهریمن آفریده و فرزند اویند، برمی خوریم.

در دوره ساسانی به جای تثلیث گاهانی و ثنویت اوستایی هرمز، سپند مینو و اهریمن به تثلیث تازهای می رسیم که زروان، هرمزد و اهریمن است -

در آفرینش انسان نیز در این آیین تثلیث پیداست: »مشی« و »مشیانه« و فرّه» ایزدی« هر سه با هم از ریواس می رویند و به طوری که از هم قابل شناسایی نیستند

زرتشتیان اهمّیت ویژه ای برای عدد »سه« قایل اند. آیین زردشتی و اساطیر ایران برای آفرینش جهان سه مرحله یا سه دوره متمایز قایل شده است:

1» دوران مینوی - سه هزاره آغاز آفرینش - -2 دوران آمیختگی - سه هزاره دوم آفرینش - -3 دوران هزیمت اهریمن - سه هزاره سوم آفرینش دوره سوشیانس های نجاتگر - .

در این آیین آتش برسه گونه » آذر بهرام، آذر آذران و آذر دادگاه« بوده، هر آتش را سه بار تطهیر میکردند سه آتش اصلی آذر فرنبغ، آذرگشنسب و برزین مهر از نوع آذربهرام اند. - بهار، - 138 :1384 همچنین سرود مقدس اشم و هورا سه بار می خوانند همچنین خورشید نیایش هر روز سه بار صبح و ظهر و عصر خوانده می شود. - خرده اوستا، - 44 :1386 و ماه نیایش هر ماه سه بار خوانده می شود

اصول دین زرتشت نیز بر سه اصل »پندار نیک، گفتار نیک و کردار نیک« - یسنا، - 53 :1387 بنیان نهاده شده است آن چنانکه در زمان حسابرسی آخر زمان هم فاصله گام های مومن تا بهشت بر پل چینوت »سه گام« ذکر شده است. همچنانکه در برابر سه اصل اساسی آیین زرتشتیان پندار زشت، گفتار زشت و کردار زشت قرار می گیرد و اشاره به سه پایگاه دوزخ دارد و روان گناهکاران نیز سه گام بر می دارد و به دوزخ سرنگون می شود.

جمشید در اوستا ایدارسه فرّه است یکی از آن ها که فرّه خدایی-موبدی است به مهر می رسد، فرّه شاهی به فریدون می پیوندد و فرّه پهلوانی وجنگاوری را گرشاسپ به دست می آورد.

در بستن کمربندی مخصوص - کستی - به منزله بند بندگی خدا، سه بار به دور کمر به نشانه سه اصل پندار نیک، گفتار نیک و کردار نیک بار دیگر عدد آئینی سه جلوه گری می نماید

از دیگر جلوه های عدد سه در آیین زردشت می توان به اختصار به موارد زیر اشاره کرد:

ارداویراف، موبد دلاور پارسا، با خوردن سه جام زرین می مغانه به معراج می رود. - وندیداد، - 106 :1385 خرمینوی سه پا که در دریای فراخکرات ایستاده است و هیولایی است با توانی بیش از سایر جانوران برای زدودن پلیدی ها از دریا و برای پاییدن ربایش چشم برای بهتر دیدن؛ و این بی شباهت به تمثیل های ودایی نیست درفش سه چراغ - =آتش - در بن دریای کیانسه به هنگام شب تا کنیزکی - =دخترکی - به دریا شود و او را فره در تن آمیزد و او را به هورشید آبستن شود. - بهار، - 201 :1384 همچنین سه پسر زرتشت به هر هزار سال پس از زرتشت به عنوان نجات بخشان پایان هزاره ها پس از زرتشت هستند. - بهار، - 199 :1384 هوشیدر، هوشیدرماه و سوشیانت

همچنین در نگاره فروهر دو بال افراشته می بینیم که هر بال آن پرهای سه طبقه دارد و تمثیلی از پرواز فروهر انسان با بال های پندار و گفتار و کردار نیک به سوی موطن ابدی و ازلی است.

زردشت خود نیز همچون دیگر انسان ها سه عنصر فرّه،» فروهر و جوهر« دارد.

در متون اوستایی از سه طبقه اجتماعی باستان نام برده شده است: »آثورنان - پیشوا دینی - ، ارتشتاران - رزمیان - و استریوشان - برزیگر گله پرور - .

»مزدکیان نیز مانند زردشتیان، زروانیان و مانویان و همچون پیروان عقاید گنوسی رایج در ایران و آسیای غربی و امپراتوری روم در این عصر به دو اصل معتقد بودند. این دو اصل در نظر ایشان روشنی و تاریکی بود. بر اثر برخورد این دو اصل با یکدیگر مدبّرالخیر و مدبّرالشر پدید آمدند. در این جا نیز به تثلیثی گاهانی یا زروانی بر می خوریم که شامل خدای تعالی در راس و مدبر در قاعده است

عدد »سه« در آیین ها و مکاتب

در آیین مسیحیت تجلّی عدد »سه« در تثلیث »پدر، پسر و روح القدس« نمایان است. حتی در حرکات شخص مؤمن مسیحی نیز این عدد دیده می شود چنانکه هنگام اعتراف به گناه - در آیین کاتولیک - شخص به زانو افتاده و سه بار دست را بر سینه می زند

این عدد در زندگی مسیح - ع - نیز نمود برجسته ای داشته به گونه ای که او را در سال سی ام مسیحی، پانزدهم نیسان در روز جمعه »ساعت سه « مصلوب می کنند. - هاکس، - 656 :1349 عیسی - ع - پس از سه روز زنده می شود و سه بار بر شاگردان خویش ظاهر می شود و بعد از دوازده روز به آسمان صعود می کند.یاحقّی، - - 593 :1386 بنابراین نمادهای عدد سه نزد مسیحیان عبارت اند از: تثلیث، روان، وحدت جسم و روح در انسان و نیز صفات سه گانه ایمان، امید، عشق که سه صفت متقیّان مسیحی است