مقاله گونه شناسی و تاثیر اقلیم بر شکل گیری عناصر معماری سنتی ( مطالعه موردی : ماسوله )

بخشی از مقاله

چکیده

استان گیلان در شمال کشور و در کنار سواحل جنوبی دریای خزر قرار گرفته و از خصوصیات بارز آن رطوبت و بارندگی زیاد است؛ به طور کلی این استان دارای آب و هوایی معتدل و مرطوب می باشد. بافت شهری و روستایی به صورت باز است و جهت استفاده از حداکثر تهویه و کوران و جلوگیری از راکد ماندن رطوبت، اجزای تشکیل دهنده محیط مسکونی به صورت پراکنده در محوطه استقرار می یابند.

به خصوص در معماری این منطقه از عناصری جهت دفع رطوبت و حداکثر تهویه و هدایت باران و آب های سطحی استفاده شده، تا از این طریق بتوانند به نوعی معماری همساز با اقلیم دست یابند؛ که در کنار عوامل زیباشناسانه و نیز هماهنگی با محیط اطراف، شرایط آسایش را برای ساکنان خود فراهم آورد. در تحقیق حاضر با توضیحاتی که درباره ویژگی های معماری بناهای مسکونی منطقه داده می شود سعی بر آن است که تصویر کلی از معماری ماسوله ارائه گردد. معماری ای که در اثر شرایط اقلیمی خاص منطقه شکل گرفته و بیانگر نوعی تفاوت از طراحی اقلیمی است.

در این مجال به شرح اصول و الگوی معماری بناهای مسکونی ماسوله پرداخته می شود؛ برای رسیدن به این منظور از مطالعات کتابخانه ای و میدانی استفاده شده است؛ بعبارت دیگر، در حقیقت هدف از تحقیق حاضر، یافتن چگونگی تأثیر اقلیم بر شکل گیری فضاها و عناصر معماری در ماسوله می باشد. در این معماری مرز مشخصی بین درون و بیرون وجود ندارد و فضاهای نیمه باز و لایه های شفاف خانه، فضای درون و بیرون را با هم ترکیب می نماید. شفافیت و نیمه باز بودن لایه های بیرونی بنا، سبب تأثیر اوضاع جوی همچون آفتاب و باد و باران و ...، و نیز تابستان و زمستان بر زندگی ساکنان و پیوند هر چه بیشتر آنان با طبیعت پیرامون می گردد.

مقدمه

در کشور پهناور ایران با مناطق اقلیمی متفاوت و شرایط متغیر آب و هوائی در فصول مختلف سال، معماری سنتی و بومی آن، راه حل ها و شیوه های منطقی و مناسب جهت فراهم نمودن شرایط آسایش انسان ابداع و ارائه نموده است

استان گیلان در شمال کشور و در کنار سواحل جنوبی دریای خزر قرار گرفته و از خصوصیات بارز آن رطوبت و بارندگی زیاد است؛ به طور کلی این استان دارای آب و هوایی معتدل و مرطوب می باشد. بافت شهری و روستایی به صورت باز است و جهت استفاده از حداکثر تهویه و کوران و جلوگیری از راکد ماندن رطوبت، اجزای تشکیل دهنده محیط مسکونی به صورت پراکنده در محوطه استقرار می یابند

به خصوص در معماری این منطقه از عناصری جهت دفع رطوبت و حداکثر تهویه و هدایت باران و آب های سطحی استفاده شده، تا از این طریق بتوانند به نوعی معماری همساز با اقلیم دست یابند؛ که در کنار عوامل زیباشناسانه و نیز هماهنگی با محیط اطراف، شرایط آسایش را برای ساکنان خود فراهم آورد

به نظر می رسد معماری منطقه ماسوله از مصالح مورد استفاده تا فرم کلی بنا تحت تأثیر محیط پیرامون می باشد .

جهت جلوگیری از آلوده شدن بیشتر هوای روستاها و شهرها، از بین رفتن فضای سبز و طبیعی و کاهش ضایعات جسمی و روحی در ارتباط با بکارگیری بیش از حد تکنولوژی، بهتر است مجدداً در جهت استفاده از عوامل اقلیمی و برقرار نمودن ارتباط گسسته بین انسان و طبیعت تلاش شود و فقط در مواقعی که تمهیدات اقلیمی به تنهایی پاسخگوی نیازهای آسایشی نیست، از تکنولوژی مدرن استفاده گردد.

لذا در این تحقیق، پس از معرفی خصوصیات اقلیمی این منطقه، به اثرات اقلیم بر شکل گیری معماری متفاوت این نقطه از کشور پرداخته شده است. در حقیقت هدف از تحقیق حاضر، یافتن چگونگی تأثیر اقلیم بر شکل گیری فضاها و عناصر معماری در ماسوله می باشد.

برای رسیدن به این هدف، پس از معرفی اجمالی استان گیلان، به ذکر خصوصیات عناصر معماری در نهایت این سوال مطرح است که آیا اقلیم نقش اصلی بر شکل گیری این معماری ایفا نموده است یا خیر؟. برای رسیدن به پاسخ این سوالات، پس از معرفی اجمالی استان گیلان، به ذکر خصوصیات عناصر معماری و سایر فضاهای مرتبط با زندگی انسان پرداخته و در نهایت به تعدادی اصول و احکام دست یافته ایم که می تواند جهت ادامه یافتن معیارهای معماری سنتی منطقه الهام دهنده باشد. تا بدین وسیله ارزش های معماری سنتی به فراموشی سپرده نشود و از این طریق و انجام تحقیقات بیشتر بتوان رابطه ای بین معماری گذشته و حال این منطقه یافت که ضمن تداعی فرهنگ و آداب و رسوم گذشته، با شرایط اقلیمی منطقه نیز تطابق داشته باشد.

ادبیات تحقیق

رشد بالای جمعیت در کره زمین باعث از میان رفتن زیستگاه های طبیعی، جنگل ها و انقراض برخی گونه های گیاهی و جانوری شده است؛ از طرفی با توجه به رو به اتمام بودن سوخت های فسیلی، مسأله افزایش جمعیت شهری و روستایی که خود منجر به افزایش استفاده از سوخت های فسیلی شده است و نیز پیامدهای ناشی از مصرف سوخت های فسیلی که گرم شدن تدریجی کره زمین از آن جمله است، می توان به این باور رسید که اکنون زمان آن فرا رسیده تا با پیروی از الگوهای درست مصرف انرژی و همچنین ایجاد هماهنگی میان ساختمان و اقلیم و محیط، سعی در حل و یا به حداقل رساندن این مشکل نمائیم که در این راستا، توجه به موضوعاتی مانند تحقیق حاضر، می تواند یاری رسان به این مسئله باشد.
 
توسعه پایدار

توسعه پایدار مفهومی چند بعدی است [5] که از اصطلاح پیریجز1 تحت عنوان » معمای پایداری« اخذ شده است .[6] در واقع توسعه پایدار، توسعه ای است که نیازهای نسل حاضر را بدون مخاطره انداختن توانایی نسلهای آینده برای تامین نیازهای خودشان با مشارکت مردم در جریان توسعه، برآورده سازد

بعبارت دیگر، توسعه پایدار فرآیندی است که با سازماندهی و تنظیم رابطه انسان و محیط و مدیریت بهرهبرداری از منابع و محیط زیست، دستیابی به زندگی مطمئن، همراه با آسایش را تسهیل مینماید .[8] این همان مفهومی کلیدی در باب معماری و بافت بومی و سنتی روستای ماسوله است؛ که با عنایت به این موضوع، نگارندگان سعی در کنکاش مصادیق آن و بازشناسی مفهومی آن در عالم واقعیت و ذات بصری در قلمرو مکانی تحقیق دارند.

توسعه پایدار روستایی و معماری

با توجه به اینکه توسعه پایدار، به بهکرد معیشتهایی اشاره دارد که زمینه تخریب و از بین بردن معیشت نسلهای بعدی را فراهم نسازد - پایداری محیطی - و اینکه بتواند در طول زمان ماندگار باشد - پایداری نهادی - [9]، توسعه پایدار روستایی بنابراین توسعه پایدار روستایی فرآیندی است که ارتقای همه جانبه حیات روستایی را از طریق زمینهسازی و ترغیب فعالیت های همساز با قابلیتها و تنگناهای محیطی - مانند معماری همساز با اقلیم و محیط - مورد تأکید قرار میدهد. مهمترین هدف توسعه پایدار روستایی عبارت خواهد بود از قابل زیست کردن عرصههای زندگی برای نسلهای فعلی و آینده، با تأکید خاص بر بهبود و توسعه مداوم روابط انسانی-محیطی 

بدیهی است که کلیه فعالیت های هر انسانی در فضاهایی انجام می شود که ساخته فکر و ایده معمار آن فضاست و از آنجا که نقاط ضعف این فضا نه تنها بر زیست بوم مکانی که در آن واقع شده است، بلکه بر زیست بوم منطقه، کشور و جهان نیز تاثیرگذار است؛ لذا این وظیفه معماران هستند که وظیفه ای بسیار دشوار و حائز اهمیت را بر عهده دارند 

در این میان، با وجود آنکه در گذشته اعتقاد بر این بود که تمام هستی از ترکیب چهار عنصر آب، خاک، باد و آتش به وجود آمده است، لیکن امروزه مشخص گردیده که به وجود آمدن جهان روند بسیار پیچیده ای داشته و لیکن هنوز هم این چهار عنصر، راه حل های مناسبی برای این نگرش در ارتباط متقابل ساختمان و محیط و کالبد روستا فراهم می کند. به طوری که، ساختمان هایی که بر اساس معماری بومی و پایدار طراحی شده اند، بر خلاف دیگر ساختمان ها، علاوه بر هماهنگی با اقلیم و محیط پیرامون، انعطاف پذیرتر و تا حدی سیال بوده اند؛ البته بغیر از ساختمان ها، معابر و گذرگاه ها، محلات و...، موجود در نظام کالبدی روستاها را نیز شامل می گرد

همچنین آنچه در خصوص توسعه پایدار و معماری بومی و سنتی ماسوله باید گفت این است که مصالح انتخاب شده برای حفظ انرژی در ساختمان ها و سایر کالبد روستا باعث مصرف فزاینده سوخت های فسیلی برای تامین انرژی به بهای تخریب زیبایی طبیعت، همانند دیگر شهرها و روستاهای کشور نگردیده و موجب تقلیل منابع طبیعی و در نهایت خارج شدن اکوسیستم از تقارن طبیعی خود، نشده است [13]؛ که این امر را می توان در توجه به رویکرد معماری پایدار در معماری بومی و سنتی و البته همساز با اقلیم ماسوله جستجو و تایید نمود.

عوامل موثر در مسکن و محیط روستا

زمینه های محیطی که شامل همه اجزای موجود در محیط، یعنی محیط های ساخته شده موجود، شرایط اجتماعی، شرایط فیزیکی و شکل عوارض طبیعی محیط، شرایط اقلیمی، مصالح در دسترس، روش های ساخت و فنآوری روز می باشند، که بر فرم و سازمان فضایی تأثیر می گذارند .[14] اما تأثیر گذارترین جنبه محیطی بر شکل گیری مسکن، سلسله ای از عوامل اجتماعی می باشند. یعنی در نهایت عاملی که فرم فضا و نحوه ترکیب ها را در محیط های مسکونی به وجود می آورد »رویای انسانها از زندگی آرمانی« آنان می باشد.

لذا می توان جنبه فرهنگ اجتماعی را عامل اصلی، و بقیه جنبه ها را عوامل ثانویه در نظر گرفت، عوامل فرهنگ اجتماعی نیز شامل عقاید مذهبی، ساختار طایفه ای، ساختار خانوادگی، سازمان اجتماعی، روش امرار معاش، روابط اجتماعی بین افراد و خویشاوندان می باشد معمولاً راه حل ها و نحوه پاسخ گویی به این گونه نیازها، نسبت به نیازهای فیزیکی محیطی بسیار متنوع تر هستند.

در میان برجسته ترین رسوم و قواعد، رعایت آداب ساخت و ساز، هم از نقطه نظر به نمایش گذاشتن مقام اجتماعی خانواده و هم از نقطه نظر رعایت آداب اجتماعی در محیط های مسکونی مورد توجه قرار می گیرد. آداب ساخت و ساز بیشترین تأثیر را در روش استفاده از فضاهای عمومی، تعیین محدوده های مالکیت، نوع جهت گیری ساختمان؛ فاصله آن ها از یکدیگر و مهمترین آنها سلسله مراتب دسترسی از طریق توجه به شأن و مرتبه حرمت هر بنا در محیط پیچیده محله ای و محیط روستایی، خواهد داشت 

در روش زندگی که انتخاب ها قاعده مند می گردند، شرایط کیفی آن کامل تر از کیفیت های محیطی است، زیرا می توان آن را ترکیبی از کیفیت های محیطی و کیفیت عادی و فرهنگی انسان در نظر گرفت. در چنین شرایطی کیفیت های محیطی با روش زندگی در تعامل قرار می گیرند. به طور بالقوه این دیدگاه در بر نامه ریزی، طراحی، ارزیابی و هم چنین تحقیقات بسیار پر اهمیت خواهد بود. زیرا می توان تأثیرات روش زندگی را بر کیفیت های محیطی و انتظارات ساکنان از محیط ها مورد مطالعه قرار داد، یا می توان تأثیر محدودیت ها را بر امکان سنجی مطالعه و تحلیل نمود.

شایان ذکر است که از دیگر اصول معماری پایدار که در معماری بومی و سنتی ماسوله نیز مصداق دارد، می توان به موارد ذیل اشاره نمود؛

·    روشنایی ساختمان ها و محیط کالبدی روستا را با آفتاب تامین کردن،

·    گرمایش ابنیه روستا را با آفتاب تامین کردن،

·    راحتی و آسایش ساکنان در پناه محیط جغرافیایی و حفظ زیست بوم منطقه،

·    توجه نمودن به معماری همساز با اقلیم و عناصر قالب محیطی،

·    استفاده از مصالح بوم آورد، طبیعی و سازگار با بوم و محیط روستا،

·    استفاده از مصالح قابل بازیافت در ساخت و سازهای روستا،

·    و ... . این اصول اگرچه بیانگر اصول معماری سنتی بوده، لیکن می تواند راهگشای معماری امروز بشری در دیگر مناطق، حتی شهرها نیز باشد.

روش تحقیق

تحقیق حاضر به لحاظ هدف از نوع کاربردی بوده و به لحاظ روش شناسی از نوع توصیفی - تحلیلی می باشد. لذا در بستر پژوهشی میدانی، مربوط به سال های 1393 -94 و مطالعات کتابخانه ای و با رجوع به اسناد و مدارک موجود انجام شده است؛ تا با تحقیق های میدانی - مصاحبه، مشاهده و ترسیم کروکی - از ساکنان و بومیان محلی - استاد کاران و ریش سفیدان و مطلعان محلی - و اسناد و مطالعات محدود موجود، گامی در راستای شناخت معماری بومی ماسوله برداشته شود. همچنین، در این روش با مقایسه و تطبیق چند پدیده نظری یا عینی، به بررسی وضعیت آنها پرداخته و ضمن تحلیل تفاوت ها و شباهت ها، اقدام به جمع بندی و نتیجه گیری شده است. گفتنی است از جمله پرسش های این تحقیق که نگارندگان بدنبال پاسخگویی به آنها می باشند، عبارت است از؛

·    آیا قرارگیری بناها در کنار یکدیگر در بافت شهری و روستایی و نیز چیدمان فضاهای داخلی هر بنا متأثر از نوع اقلیم می باشد؟

·    چگونه اقلیم و آب و هوا بر شکل گیری اجزا و عناصر ساختمانی بام، در و پنجره، دیوارها، رنگ بنا و...، تأثیرگذار بوده است؟

·    و در نهایت این سوال مطرح است که آیا اقلیم نقش اصلی بر شکل گیری این معماری ایفا نموده است یا خیر؟

قلمرو مکانی تحقیق

ماسوله در 55 کیلومتری رشت در استان گیلان قرار دارد. این شهر در ناحیهای کوهستانی و جنگلی در دامنهای صخرهای با وسعت 16 هکتار و ارتفاع 1050 متر از سطح دریای آزاد ساخته شده است. ماسوله در 32 کیلومتری جنوب غربی شهرستان فومن قرار دارد و از غرب به خلخال، از شمال به ماسال و از جنوب به طارم محدود است. زبان مردم ماسوله تالشی - لهجه ماسوله ای - است

جمعیت آن تا سال 1320 بالغ بر 30000 نفر میشد که بر اثر اصلاحات ارضی، توسعه راهها و نیز زلزله خرداد 1369 مهاجرتها در این ناحیه افزایش و جمعیت آن به شدت کاهش یافت.