بخشی از مقاله
چکیده
رشد روز افزون جمعیت انسانی بر روی توسعه و محیط زیست اثرات مثبت و منفی داشته، می تواند تغییر فنی و سازگاری را تحمیل نموده و به توسعه کمک کند اما به نوبه خود فشاری مضاعف بر منابع زیست محیطی واردآورده، سبب تخلیه منابع طبیعی شده و کیفیت محیط زیست را کاهش دهد. هدف از این مطالعه مدیریت چرخه حیات محصولات به منظور کاهش مصرف منابع طبیعی و غیر طبیعی و مسائل زیست محیطی مرتبط با یک محصول بوده که می تواند مربوط به ورودی های ساخت محصول مانند زمین، موادخام، آب، انرژی و یا مرتبط با خروجی های ایجاد شده مثل انتشارات به هوا، تخلیه به آبهای سطحی و یا پسماند جامد باشد.
روش مطالعه مذکور از نوع مطالعات کاربردی، توصیفی و مبتنی بر روش مدیریت چرخه حیات با استفاده از مفهوم لجستیک معکوس به معنای بازگرداندن مواد مصرف شده از تمامی مراحل چرخه حیات یک محصول به مرحله اولیه به منظور کاهش مصرف منابع طبیعی اعم از منابع تجدید پذیر و تجدید ناپذیر می باشد. یافته ها نشان داد که شهرداری ها به عنوان نهاد های اساسی تاثیر گذار در محقق ساختن اهداف حفاظت از محیط زیست شهری وایجاد اقتصاد سبز، نقش عمده ای را در این زمینه عهده دار خواهند بود. شهرداری منطقه 21 تهران به دلیل داشتن بافت صنعتی و حضور صنایع در محدوده فعالیتش، قابلیت و توانایی مشارکت در مدیریت چرخه حیات محصولات با رویکرد لجستیک معکوس را داشته و می تواند به عنوان یک بازوی مدیریتی در این زمینه عمل نماید.
واژگان کلیدی: اقتصاد سبز، شهرداری، صنایع، لجستیک معکوس، مدیریت چرخه حیات محصول
-1 مقدمه
نظام اقتصادی سنتی شامل تولید کنندگان، مصرف کنندگان و بازار هاست. بنگاه ها با استفاده از نهاده های سرمایه و نیروی کار که توسط مصرف کنندگان عرضه می شود، کالا و خدمات تولید می کنند. این کالاها و خدمات برای فروش به بازار ارائه شده و توسط مصرف کنندگان خریداری می شوند. مصرف کنندگانی که سرمایه و نیروی کار به بنگاه ها عرضه می کنند و در عوض پاداشی به شکل دستمزد، سود، بهره یا اجاره دریافت می کنند - آجایی، . - 1381 به منظور تامین ملزومات مورد نیاز جمعیت در حال افزایش، به رشد اقتصادی نیاز است. اما رشد سریع، مشکلات جدی را برای محیط زیست به همراه دارد. با رشد روز افزون جمعیت انسانی، تقاضا برای کالا ها افزایش یافته، این امر به نوبه خود فشاری مضاعف بر منابع زیست محیطی وارد می آورد.
رشد جمعیت بر روی توسعه و محیط زیست اثرات مثبت و منفی داشته، می تواند تغییر فنی و سازگاری را تحمیل کند و به توسعه کمک کند اما خود سبب تخلیه منابع طبیعی شده و کیفیت محیط زیست را کاهش دهد . - Chen et al, 2010 - تقریبا تمام نهاده های مادی مورد استفاده در فرآیند های تولید و مصرف به عنوان ضایعات به محیط باز می گردد. ضایعات عمدتا به شکل گازها، مواد زائد جامد و یا فاضلاب هستند. محیط زیست جهانی با محدودیت فیزیکی و بیولوژیکی، امکان جذب پسماند های روز افزون صنعتی و انسان ساخت را ندارد. فعالیت های بشری سبب بروز انتشارات به محیط شده که اثرات سوء فیزیکی و شیمیایی زیادی به دنبال دارد. فعالیت های اقتصادی انسان ها منجر به تولید انواع آلاینده های گازی، جامد و مایع و گاز های گلخانه ای در جو زمین گردیده است.
گاز های گلخانه ای به منزله سپر در برابر بازتابش نور خوشید عمل نموده و منجر به افزایش دمای کره زمین و به دنبال آن بالا آمدن سطح آب دریا ها، افزایش وقوع و شدت خشکسالی ها، از بین رفتن گونه های گیاهی و جانوری و کاهش محصولات کشاورزی گردند. خواه رشد اقتصادی افزایش یابد، خواه کاهش یابد، کمبود منابع وجود خواهد داشت. هیچ نوع پیشرفت فنی نمی تواند خسارت بعضی از کار های عمدی انجام گرفته در طبیعت را بپردازد - . - Ayer and Kneese, 1969مسائل زیست محیطی مرتبط با یک محصول می تواند مربوط به ورودی های ساخت محصول مانند زمین، موادخام، آب و انرژی باشد و یا مرتبط با خروجی های ایجاد شده مثل انتشارات به هوا ، تخلیه به آبهای سطحی و یا پسماند جامد باشد.
تمامی مواد زائد قبل از این که به عنوان ضایعات وارد محیط زیست شوند از یک مرحله فرآوری عبور می کنند. این مرحله فرآوری تنها شکل و مقصد نهایی جریان های باقی مانده را تغییر می دهد. در نتیجه میزان کل مواد برگشتی به محیط زیست بدون تغییر خواهد ماند. از آنجایی که محیط زیست در نظام های اقتصادی نقش مهمی را ایفا می کند می تواند به عنوان تامین کننده نهاده های مواد خام برای تولیدکنندگان و مصرف کنندگان، به عنوان یک مخزن برای ضایعات تولید کنندگان و مصرف کنندگان و تامین کننده مطبوعیت برای مصرف کنندگان همانند تفریح و گذران اوقات فراغت محسوب گردد.
ظرفیت محیط زیست برای جذب ضایعات محدود است. وقتی که میزان ضایعات بیشتر از ظرفیت جذب باشد به ناچار آلودگی و تخریب محیط زیست پیش می آید. به علاوه در صورتی که میزان ضایعات بیش از قابلیت جذب باشد توانایی محیط زیست در امر تامین سایر خدمات همانند تامین نهاده ها به خطر می افتد . - Arena et al, 2003 - لازم است محیط زیست نه تنها به عنوان یک منبع، که به عنوان یک دارایی مشابه دارایی های سنتی همچون زمین، نیروی کار و سرمایه در نظر گرفته شود. بنابر این بایستی ارزش این منبع در قالب نظام اقتصادی ارزیابی شود. از آنجایی که منابع مالی عامل محرک هر نظام اقتصادی است، با اتخاذ تصمیماتی سبز و حمایت از طرح های اقتصادی دوستدار محیط زیست، پول در حوزه های مناسبی هزینه شده و می تواند در اقتصادی سبزتر جریان یابد.مفهوم اقتصاد سبز را می توان نمونه ای شامل میزان کربن پایین و منابع کارآمد که همگان به اندازه کافی از آنها بهره مند هستند، دانست.
این اقتصادی است که بر پایه سرمایه گذاری های دولتی و خصوصی که به کاهش انتشار کربن و آلاینده های دیگر، افزایش بهره وری انرژی و منابع، و جلوگیری از نابودی تنوع زیستی و اکوسیستم ها منجر می شود، شکل می گیرد.گزینه های بسیار زیاد و ساده ای برای حمایت ازاقتصاد سبز وجود دارد به عنان مثال در بحث پسماند ها با کاهش، استفاده مجدد و بازیافت ضایعات در هر زمان ممکن می توان به توسعه اقتصاد سبز کمک کرد. کاهش استفاده از پلاستیک، بهره گیری از کودهای حاصل از ضایعات مواد غذایی و ایجاد جامعه ای با بهره وری منابع بالا از جمله مواردی هستند که می توانند مورد توجه قرار گیرند . - Pop et al, 2011 -
چرخه حیات یک محصول تفکر از گهواره تا گور درباره محصولات، فرآیند ها و خمات بوده و شامل مراحلی چون استخراج و پردازش مواد خام، تولید، حمل و نقل، توزیع، استفاده مجدد، بازیابی و دفع نهایی است و تمامی فعالیت های مربوط به ساخت، استفاده، انتقال و دفع نهایی محصول را در بر می گیرد. لغت محصول دارای بعد وسیع در معناست، چراکه علاوه بر بعد فیزیکی یک کالا، خدمات مرتبط با آن را نیز در بر می گیرد. مدیریت چرخه حیات قدرتمندترین و قوی ترین رویکرد مدیریتی زیست محیطی را داراست. باید دقت کرد که در مطالعات چرخه حیات محصولات تنها مقایسه ها بر پایه محصولات نیست بلکه عملکرد های همراه آن را نیز در بر می گیرد.
مدیریت چرخه حیات محصولات رویکرد یک پارچه در جهت کاهش بار زیست محیطی یک محصول در کل چرخه حیات آن می باشد . - Guinee, 2002 - لجستیک در زنجیره تامین یا همان چرخه حیات محصول مفهومی است که به یکپارچه نمودن چنین فعالیت هایی کمک می نماید و به دنبال یافتن بهترین وضعیت برای انجام فعالیت ها و تصمیم گیری است.از آنجایی که امروزه مباحثی نظیر برگشت کالا از مشتری به تولید کننده در زنجیره عرضه مطرح است مفهوم لجستیک معکوس نمود پیدا می کند. لجستیک معکوس تمامی اعمال مرتبط با استفاده مجدد از مواد و محصولات است - . - Beamon, 1999
-2 روش بررسی
روش تحقیق حاضر از نوع تحقیقات کاربردی است که با هدف برخورداری از نتایج یافته ها به حل مسائل موجود می پردازد. از آنجایی مطالعه اکتشافی زمانی استفاده می شود که از وضع موجود آگاهی نداشته باشیم و مطالعات توصیفی برای تعیین و توصیف ویژگی های متغیر های یک موقعیت صورت می گیرد، مطالعه مذکور از نوع توصیفی است. تحقیقات از لحاظ زمانی طولی یا مقطعی هستند. این مطالعه طولی است چراکه در یک مقطع زمانی خاص کاربرد نداشته و به صورت پیوسته و مستمر صورت می گیرد. در نهایت می توان گفت مطالعه مذکور جزء مطالعات کاربردی، توصیفی و به لحاظ مقطع زمانی طولی می باشد.
روش تحقیق در این مطالعه مبتنی بر روش مدیریت چرخه حیات با استفاده از مفهوم لجستیک معکوس به معنای بازگرداندن مواد مصرف شده از تمامی مراحل چرخه حیات یک محصول به مرحله اولیه به منظور کاهش مصرف منابع طبیعی اعم از منابع تجدید پذیر و تجدید ناپذیر می باشد. در حقیقت مفاهیم اقتصادسبز در این رویکرد نمود پیدا می کند.بر اساس تعریفبرنامه محیط زیست سازمان ملل، اقتصاد سبز الگویی است که به افزایش رفاه انسانو برابری اجتماعی منجر شده، در شرایطی که خطرات زیست محیطی وکمبودهای اکولوژیکی را به طور چشمگیری کاهش می دهد. به بیان ساده تر، اقتصاد سبز را می توان نمونه ای شامل میزان کربن پایین و منابع کارآمد که همگان به اندازه کافی از آنها بهره مند هستند، دانست.
این اقتصادی است که بر پایه سرمایه گذاری های دولتی و خصوصی که به کاهش انتشار کربن و آلاینده های دیگر، افزایش بهره وری انرژی و منابع، و جلوگیری از نابودی تنوع زیستی و اکوسیستم ها منجر می شود، شکل می گیرد.مفهوم لجستیک آن بخش از فرآیند زنجیره تامین است که عهده دار برنامه ریزی، اجرا و کنترل موثر و کارای جریان رو به جلو و معکوس، انبارش کالا ها، خدمات و اطلاعات مابین نقطه مبدا و نقطه مصرف در جهت برآورده سازی نیاز های مشتریان می باشد. لجستیک در حقیقت مفهومی است که به حرکت منطقی و صحیح محصول از مواد اولیه تا مشتری نهایی اطلاق می گردد.
صرف نظر از حرکت فیزیکی مواد این مفهوم مرتبط با حرکت اطلاعات نیز می باشد و تمامی بخش های زنجیره تامین را به هم مرتبط می سازد، اعم از محصولات، تقاضای مشتری، موادی که بایستی جابجا شوند، زمان بندی، سطوح مختلف خدمت رسانی، سطوح موجودی، در دسترس بودن، خطرات و هزینه ها - Buellens, .2004 - مدیریت چرخه حیات محصولات رویکرد یک پارچه در جهت کاهش بار زیست محیطی یک محصول در کل چرخه حیات آن می باشد. انتخاب رویکرد مدیریت چرخه حیات می تواند فرآیند تصمیم گیری و نتایج آن را تغییر دهد. مدیریت چرخه حیات قابل استفاده برای محدوده وسیعی از انواع تصمیم گیری بوده و تنهایک وظیفه کاری نیست بلکه یک تعهد، طرز تفکر و رویکرد است که توسط یک شرکت، سازمان یا کارخانه استفاده می شود.
مدیریت چرخه حیات رویکرد زیست محیطی به انواع فرآیندهای تجاری می دهد. اطلاعات جامع را در اختیارتصمیم گیرنده قرارمی دهد و در عرصه رقابت اورا پیروز می کند. فواید از شرکت به شرکتی دیگر، از سازمان به سازمانی دیگر و از کارخانجات به کارخانجات دیگر متفاوت است. اما برخی از فواید آن را هم استفاده کنندگان از آن لمس می کنند.چارچوب اصلی این روش به معنای ایجاد تناسب میان رویکردها و موقعیت است. توجه به نیازها، فرصت ها و منابع در دسترس و آگاهی از اثرات بالادستی و تعهد به ارزیابی دقیق می باشد.اساس روش مدیریت چرخه حیات در شکل زیر نمایش داده شده است:
در مرحله تفکر به بیان ساده، زمانی مدیریت چرخه حیات اتفاق می افتد که افراد و گروه های داخل و درگیر در تولیدمحصول بینش خودرا به صورت چرخه حیات مرتبط با تصمیماتی که می گیرند قراردهند. در حقیقت همان فرصت هایی که می تواند بالفعل گردد تا بار زیست محیطی چرخه حیات یک محصول را کاهش دهد. ابزارهای کمک کننده در این مرحله نقشه چرخه حیات و چک لیست ها هستند.زمانی که دانش تخصصی افراد درگیر در تولید محصول برای مدیریت زیست محیطی چرخه حیات کافی نباشد وارد مرحله بعدی می شویم که پرسش و جستجو درباره اطلاعات پایه و راهنمایی های موردنیاز برای تصمیم گیری می باشد.
سوالات می تواند در داخل سازمان، شرکت و یا کارخانه مطرح شده و یا در خارج محدوده تولید از سایر افراد مرتبط گردآوری شود. به عنوان مثال جمع آوری اطلاعات درباره ورودی و خروجی ها باید در جهت شناسایی فرصت های بهبود باشد.هرجایی که رویکردهای ساده کافی نیست یک ارزیابی دقیق موردنیاز است. ارزیابی پیامدهای زیست محیطی چرخه حیات یک محصول می تواند در سطوح مختلف پیچیدگی بسته به نیاز انجام گیرد.در پایان ارزیابی جزئی تصویری ازبارزیست محیطی چرخه حیات یک محصول به دست می آید. بر اساس اطلاعات به دست آمده مناطق کلیدی برای بهبود شناسایی شده و دسته بندی می گردد. تفکر، پرسش و ارزیابی مراحلی برای رسیدن به نقطه پایانی به نام اقدام می باشند.
مرحله اقدام به منظور بهبود پروفایل زیست محیطی محصولات طراحی شده است. اقدامات می تواند از تغییرات متوسط مثل انتخاب یک منشاء جدید برای ورودی ها تا استفاده از مواد بازیافتی به عنوان ماده اولیه و یا اقدامات گسترده تری مانند طراحی مجدد محصول انجام باشد. جعبه ابزار مدیریت چرخه حیات عبارتست از نقشه چرخه حیات، شناسایی ورودی و خروجی ها ،چک لیست های طراحی، تعامل با تامین کنندگان و ارزیابی های چرخه حیات محصول. نقشه چرخه حیات یک محصول تصویر واضح از چرخه حیات یک محصول است و پایه ای برای شناخت فرصت ها و سکوی پرتابی برای ارزیابی دقیق می باشد.
