بخشی از مقاله
چکیده
امروزه خاک یکی از مهمترین منابع خدادادی می باشد که برای بشر از ارزش بالایی برخوردار است. روند صعودی فرسایش خاک در سالهای اخیر باعث گردیده است که مطالعات فرسایش خاک از اهمیت بالایی در مجامع علمی و تحقیقاتی برخوردار باشد.
مدلهای زیادی برای این امر طراحی شداند اما اکثریت آنها منطقه ای بوده و تحت شرایط خاص ایجاد گردیده اند. در این تحقیق با استفاده از مدل MPSIAC به برآورد مقدار فرسایش و رسوب حوزه آبخیز هیشین جیرفت پرداخته شده است. نتایج نشان داد که در مدل فوق زیر حوزه های 3 و 4 بالاترین مقدار تولید رسوب و کلاس فرسایش را در منطقه ای مطالعاتی دارند و از مهمترین عوامل موثر در تولید رسوب در منطقه فوق وضعیت فرسایش سطحی و کاربری اراضی بوده است. این نتایج می تواند به پایش منطقه کمک شایانی نماید.
مقدمه
طبق برآوردهای انجام شده سالانه 3 میلیون هکتار از اراضی کشاورزی جهان در اثر فرسایش خاک از بین میروند و به تبع آن حدود 75 میلیارد تن خاک حاصلخیز کشاورزی و میلیاردها تن خاک از دیگر اراضی فرسایش مییابد - مورگان، . - 1986 به اظهار غروی - 1365 - وضعیت تخریب اراضی در ایران طی 70 سال - از سال 1295 تا - 1365 به اندازه تمام هفت هزار سال تاریخ ایران و دوره هفت ساله از سال 1358 تا 1365 به اندازه تمام هفتاد سال ذکر شده بوده است.
نتیجه بی توجهیها در بهرهبرداری اصولی از منابع طبیعی به ویژه رعایت اصول حفاظت خاک و پیشگیری از فرسایش آن این بوده که میزان فرسایش خاک در ایران از مرز 2/5 میلیارد تن در سال تجاوز نماید - قدوسی، . - 1387 به طوری که بر اساس گزارشهای موجود افزایش مقدار فرسایش خاک تنها طی سالهای1330 تا سال 1372 حدود پنج برابر بیشتر از گذشته بوده است - احمدی . - 1378 هر چند فرسایش خاک پدیدهای طبیعی است، اما شدت آن تحت تاثیر عامل انسان تشدید میشود.
به طور مثال با افزایش جمعیت و دگرگونی فعالیتهای انسانی در اکثر نقاط جهان مقدار و شدت فرسایش و در نتیجه تولید رسوب افزایش یافته است.به طوری که هر ساله حدود 75 میلیارد تن خاک حاصلخیز کشاورزی و میلیاردها تن خاک از دیگر اراضی تحت عملکرد فرسایش از دسترس خارج میشود . - Pimentel and Harvey, 1999 - این در حالی است که جمعیت جهان در حال حاضر حدود 6/5 میلیارد نفر است و پیش بینی شده است تا سال 2025 به 8/4 میلیارد نفر برسد
از سوی دیگر امروزه حدود 12 میلیون هکتار در سال از اراضی قابل کشت در اثر تخریب از دست میرود و در حال حاضر تنها 1/5 میلیارد هکتار از اراضی جهان کشت می گردند Pimentel et al 1995 - ؛ ؛ - . - Pimentel and Harvey 1999 افزون بر این مشخص شده است که مراتع و چراگاههای دنیا 3/4میلیارد هکتار - تقریباً دو برابر کشتزارها - وسعت دارند که بخش عمدهای از آنها شدیداً تحت چرا بوده و یا به شدت توسط دامهای اهلی چرا شدهاند. به نحوی که 20 درصد از مراتع جهان کیفیت خود را از نمیه قرن بیستم از دست دادهاند
نتایج حاصل از مطالعات انجام شده در زمینه تناسب اراضی برای کشاورزی مبین این است که سرانه زمین زراعی مناسب برای تولید غذا حدود 0/5 هکتارمی باشد. درحالیکه این سرانه در حال حاضر 0/27 هکتار است و در 40 سال آینده تنها 0/14 هکتار اراضی حاصلخیز به ازاء هر نفر بعلت فرسایش خاک و افزایش جمعیت وجود خواهد داشت . - Pimentel and Harvey 1999 - به طوری که حتی اگر مساحت مراتع و چراگاهها و اراضی کشاورزی تا سال 2010، 4 تا 5 درصد رشد داشته باشند، سرانه این اراضی 21 تا 22 درصد کاهش خواهد یافت - وهاب زاده، . - 1374 در حال حاضر 1 تا 2 میلیارد نفر در جهان از سوء تغذیه رنج میبرند و با ادامه افزایش جمعیت و تخریب اراضی به وسیله فرسایش، کمبود غذا و سوء تغذیه افزایش خواهد یافت . - Pimentel et al 1995 - از طرف دیگر، میزان فرسایش خاک در ایران طی سالهای 1330، 1340، 1350، 1360 و 1372 به ترتیب 0/5، 0/75، 1، 1/5 و 2/2 میلیارد تن خاک تخمین زده شده است - احمدی، . - 1378 بهروری، فرسایش خاک فرآیند پیچیدهای است که مشخص کردن میزان واقعی آن بسیار دشوار است
اما تجزیه و تحلیل پیامدهای منفی ناشی از این پدیده و روشهائی مناسب برای کاهش یا مهار آن نیازمند دستیابی به مقادیر نزدیک به واقعیت مقدار، شدت و خطر فرسایش است تا بتوان با مدیریت و طراحیها اقدامات موثر به نتیجه مورد نظر دست یافت. اما مهار یا کاهش مقدار و شدت فرسایش تا حد زیادی به ابزار و چگونگی برآورد فرسایش خاک، رسوب و دقت آن بستگی دارد
تاکنون مدل هائی که در مطالعات خاک و رسوب مورد استفاده قرار می گرفتند، بیشتر شامل مدل های تجربی خاکستری بوده اند. اما امروزه با پیشرفت های صورت گرفته، مدل های با مبنای فیزیکی و ریاضی جایگزین مدل های تجربی گردیده است. بطوریکه روابط و معادلاتی که در قالب مدل های ریاضی و رایانه ای ارائه شده اند، برآورد دقیقی از میزان فرسایش و رسوب حوزه ارائه می دهند
از مطالعاتی که در این زمینه صورت گرفته است می توان به مطالعه ماجدی و جزایری 1360 اشاره نمود که آنها در این مطالعه اقدام به معرفی مدل هیدروفیزیکی بر اساس بررسی پتانسیل رسوبدهی در حوزه قزل اوزن با استفاده از مطالب مطرح شده در این زمینه در سایر کشورها نمودند. همچنین ابراهیمی و قدوسی - 1380 - چهار مدل MPSIAC، فورنیه، داگلاس و هیدرولوژیکی را جهت برآورد رسوب در دامغان مورد بررسی قرار دادند و به این نتیجه رسیدند که هر چند مقادیر رسوب برآورد شده با استفاده از مدل های انتخابی اختلافی زیادی با یکدیگر دارند، اما روند رسوبدهی در واحدهای همگن از یک روند افزایشی پیروی می کنند.
مواد و روش ها
خصوصیات فیزیکی و موقعیت جغرافیایی حوزه مورد مطالعه
حوزه آبخیزهیشین در بخش جبالبارز جنوبی از توابع شهرستان جیرفت در استان کرمان واقع شده است. از نظر موقعیتهای جغرافیایی بین عرضهایً28° 37 12 تا 28 41 ʹ26 شمالی و طولهای 57 56ʹ09 تاً58° 01 31 شرقی قرار دارد
شکل -1 موقعیت جغرافیایی حوزه آبخیز هیشین جیرفت
طبق مطالعات انجام شده حوزه آبخیز مورد مطالعه با توجه به شبکه هیدروگرافی، به 4 زیر حوزه تقسیم شده است.
