مقاله کاربرد معماری پایدار در معماری سنتی ایران

بخشی از مقاله

چکیده

کاربرد مفاهیم پایداری در معماری، مبحثی تازه را به نام معماری پایدار، معماری اکولوژی، معماری سبز و معماری زیست محیطی باز کرده است که همگی اینها دارای مفهوم یکسانی هستند و بر معماری سازگار با محیط زیست دلالت دارند. اصطلاح پایداری نخستین بار در سال 1986 - توسط کمیته ی جهانی گسترش محیط زیست - مطرح شد. معماری پایدار شامل الگوهای از پیش تعیین شده نمی باشد که بتوان آن را تکرار کرد.

بلکه معماری پویاست و باید با ویژگی های اقلیمی، فرهنگی و طبیعت هر منطقه هماهنگ باشد و آنچه معماری سنتی کشورمان را ماندگار کرده است توجه به همین خصوصیات است ضرورت پرداخت به این موضوع از آن جهت حائز اهمیت است که از یک سو مسائل اقتصادی و زیست محیطی را تحت شعاع قرار داده است و از سوی دیگر از بعد فرهنگی و آموزشی نیز می تواند کمک فراوانی را به معماری و طراحی عصر حاضر نماید.

در شرایط کنونی و با توجه به نقش انکارناپذیر علم و تکنولوژی روز در تمام زمینهها، از بین مواضع موجود در برابر چالشها، راه صحیح، حفظ معماری بومی در کنار فناوری و تکنولوژی ساخت در بناهای تاریخی و در حال ساخت میباشد، تا سبب شود که هم در طراحی بناها و هم در ساماندهی و بهبود وضعیت بناهای تاریخی که به عنوان بخش مهمی از فرهنگ منطقه عمل میکند، تا نه تنها از معماری بومی حمایت شود بلکه شرایط را برای پایداری طولانی مدت این بناها فراهم نماید.

از آنجایی که امروزه بحث مسکن اساسیترین بخش از نیاز جامعه است و پایداری آن چه از لحاظ حفظ انرژی مصرفی و چه از لحاظ انتقال فرهنگ و الگوی معماری بومی و سنتی به آیندگان موضوعی مهم میباشد در این پژوهش با توجه به این اصل که چه عواملی معماری سنتی ایران را پایدار نموده، معماری سنتی را با توجه به اصول معماری پایدار، بررسی نموده و در انتها ما را بر آن داشت تا با این پژوهش عواملی را که سبب پایداری خانههای سنتی ایران شده، با روش توصیفی-تحلیلی بررسی کرده و به جمع بندی و ارائه راهبردهایی با توجه به فناوری جدید در راستای حفظ معماری بومی که موجب توسعهی پایدار خانه ها میشود بپردازیم.

-1 مقدمه

کاربرد مفاهیم پایداری و اهداف توسعه پایدار در جهت کاهش اتلاف انرژی وآلودگی محیط زیست در معماری، مبحثی به نام معماری پایدار را به وجود آورده است. همگرایی و همسویی اصول معماری گذشته ایران با اصول طراحی پایدار اتفاقی و تصادفی نیست، بلکه پایداری، تدوام و استمرار مفاهیم و اندیشههای عالی معماری گذشته، گویای وجود چنین تفکراتی در گذشته معماری ایران استپیشینه ی معماری و شهرسازی در ایران بیش از 6000 سال سابقه دارد - آ.پوپ، 1382، - 9 تحقیقات تاریخی نشانگر آن است که معماری و شهرسازی سنتی ایران به زیبایی و سادگی و به شکل ارگانیک و سازگار با محیط زیست ساخته شده و تکامل یافته است.

این معماری را درون زا یا معماری بومی می گویند. این معماری با توجه به نیازهای مادی و معنوی مردم و با بهره گیری از شرایط و توانایی های محیط طبیعی و فرهنگ خاص هر منطقه ی جغرافیایی به منظور تأمین آسایش جسمی و روحی انسان شکل گرفته است. شناخت فضاهای معماری تاریخی می تواند زمینه ی مناسبی برای درک الگوهای سنتی پدید آورد تا با زندگی دوباره بخشیدن به الگوهای کهن بتوان آن ها را با شرایط جدید مطابقت داد. - قوامی فرد،1391، - 1

» می توان گفت طراحی پایدار نوعی از معماری است که از حداکثر استعدادهای محیطی برای آسایش مصرف کنندگان سود می جوید و ابزارها و راهکارهای هوشمندانه ای در این راه به کار می گیرد ساختمان ها از مرحله طراحی و نحوه استقرار می بایست به شرایط و موقعیتی که در آن قرار دارد به خوبی پاسخ مساعد دهد در حالی که مواجهه و مقابله با طبیعت را به حداقل سوق می دهند - «احمدی، 1382، - 94 .لذا از نظر پایداری معماری گذشته ایران چه به واسطه نوع نگرش به انسان و محیط و چه از بابت راهکارها، زمنیه ارزشمندی برای کاوش می باشد.»مبانی معماری ایران از طبیعت و نیروهای آن اخذ شده - نور، آب، باد و خاک - و قویاً متن گرا، زمین مدار و جزء لاینفک محیط است. - «احمدی، 1382، - 96

دقت در این امر کهاولاً در گذشته کلیه مراحل طراحی بنا همزمان بوده است، یکی از ظرایف و رمزهای موفقیت در یکپارچگی بناست،ثانیاً پروسه آموزش سازندگان و مهندسان متفاوت از امروز بوده است. ضمن اینکه زمان یادگیری بسیار طولانی تر بوده و شیوه یادگیری نیز به صورت عملی و تجربی در کارگاه ها انجام می پذیرفت. آموزش مستمر و مداوم بود و این استمرار و تداوم، باعث یکپارچگی در روند تجربیات معماری هر منطقه و بوم می شد. بدین لحاظ با مرور راهکارهای اندیشیده شده توسط پیشینیان می توان شیوه های استفاده بهینه و مؤثر از انرژی های پاک را آموخت که تنها راه حل حفظ محیط زیست در عصر حاضر است - مهدی زاده، 74، - 1391 ساختمان سنتی ایران اساسا بر موارد ذیل متمرکز شده اند:

-نگاه به طبیعت و تداعی تقدس آن -مراحل طراحی و طراحی انسانی -پایایی بنا با اینکه نتایج بحران های امروزی در شهرهای بزرگ کشور به خوبی شناسایی شده اند ولی بسیاری از راه حل های ارئه شده نسبت به مشکلات محیطی در معماری پایدار به نظر ناقص می آیند. چرا که با وجود ارائه راه حل هایی که در جهت رفع مشکلات محیطی بر می آید، اما رویکرد آنها نسبت به طبیعت همچنان گسسته است و ارزش همیشگی طبیعت احیا نشده باقی می ماند.

معماری سنتی با آن که در طول تاریخ، دستخوش پدیده های دگرگون کننده بوده است ولی توانسته هویت ویژه خود را حفظ کند. نواقص تئوریکی که در مفهوم معماری پایدار در ایران وجود دارند می توانند مانع مهمی در جهت حفظ محیط زیست باشند. رویکرد معماری پایدار نیازمند بستر سازی سنتی می باشد، ولی سرپناه هایی که در گذشته پایدار بودند امروزه از عهده نیازهای حال حاضر بر نمی آیند و در اینجا منظور توجه به ارزش های سنتی ایران است.

موسسه راکی مونتین، پایداری را اینگونه تعریف می کند:»مرتفع کردن احتیاجات کنونی بدون آنکه به منابع نسل های آینده در جهت مرتفع کردن احتیاجاتشان صدمه ای وارد نماید - Darus,Mohamed,2011 - « در تعریفی دیگر، معماری پایدار یعنی ایجاد و نگهداری مسئولانه یک محیط که با توجه اصول سلامتی به وجود آمده، به نیازهای محیطی واکولوژیکی پاسخگو بوده و کمترین مصرف انرژی را دارد - . - Lanyi,2007 ولی آنچه در اینجا شایان توجه است این است که بیشتر اصولی که در معماری پایدار نوین در قرن بیستم مطرح شد، معماری سنتی و قدیمی این مرزو بوم در اقلیم های مختلف رعایت می شد، که خود موید تاثیر صحیح فرهنگ، دین و سنت های مردم ایران بر چگونگی ساخت و ساز و معماری در سده های پیشین بوده است.

لذا از نظر پایداری، معماری گذشته این دیار، چه به واسطه نوع نگرش به انسان و چه از بابت راهکارها، زمینه ارزشمندی برای کاوش می باشد. تامین مسکن متناسب با شرایط زندگی که از مهمترین اهداف بشر می باشد، به عنوان ابتدائی ترین و مردمی ترین کالبد مجموعه های مسکونی بازگو کننده شرایط اجتماعی، زیبا شناسی، فرهنگی و اقتصادی حاکم بر جامعه در دوره مربوط به خود است که به واسطه معمار نمود کالبدی و عینی پیدا می کند. مکسن در نگاه اسلامی مکانی است که در آن آرامش و قرار تن حاصل آید و از گرما و سرما محفوظ ماند تا آدمی به فرمان خدا گردن نهد - قرآن کریم، سوره نخل، آیه - 80

در معماری بناهای جدید با توجه به عدم تطبیق آنها با معماری سنتی پر واضح است که کمتر از شرایط اقلیمی تاثیر پذیرفته است.پایداری، شیوه های نوینی از دستیابی به محیط های انسان ساز را پیش رو قرار می دهد، اما به تدریج با پررنگ ترشدن مولفه های فرهنگی،.اجتماعی در فرآیند طراحی، محصولات در هم تنیده و پیچیده تری فراهم می آید .

 از آنجایی که از معماری بومی سنتی، همواره به عنوان معماری با گرایش به سمت پایداری بوم شناختی و اجتماعی یاد میشود تا گرایش هایی که ادعای پایدار کردن معماری موجود را برای حفظ سبک خاص و واردنمودن حساسیت های محیطی در ظاهر طرح یا کارکردهای محیطی دارند، بنابراین در این پژوهش پایداری را رویکردی تعریف می کنیم که نه تنها بنای ساخته شده در تعامل با محیط زیست بوده و سبب ذخیرهی انرژی و بهترین مدیریت ساختمان میشود بلکه پایداری در رابطه با فرآیند طراحی دیده شده و به عنوان چیزی که رابطهی بین جسم ساخته شده و فرهنگ و اجتماع و نماد و سمبل و محیط را شکل میدهد، تعریف میشود. این دیدگاه نسبت به پایداری به عنوان فرآیند، چیزی بیش از یک محصول تمام شده است. - - willis,2000

-2معماری پایدار

پایداری به معنای مداومت، پیوستگی و استمرار و به معنی ذخیره برای آینده میباشد.معماری به عنوان یک فعالیت طراحی، پایدارکننده محیط و آنچه که نیاز به پایداری دارد می باشد. پارادایم نوین توسعه انسانی مبتنی بر هماهنگی با طبیعت ، بر جزئی از طبیعت بودن انسان تأکید دارد. انسان تنها بخش کوچکی ازطبیعت و فعالیت او بخش بسیارکوچکی از خرده سیستمهای پویای اجتماعی- اقتصادی است.

طبیعت به کنشهای انسان صنعتی، واکنشهای بسیار شگرفی نشان داده و دیگر بی جان و بی اثر لحاظ نمی شود. بطور کلی هنگامی که جریان منابع تجدیدپذیر استفاده شده در چرخه اقتصادی، از نرخ تجدید و احیای این منابع تجاوز میکند باعث کم شدن بهره وری منابع میشود و احتمال انقراض آن افزایش می یابد. در این فضا بود که استفاده از انرژی های نو جایگاه خود را کسب نمود و معنای جدیدی به خود گرفت. در سال های دهه 80 بود که استفاده از انرژی های نو با آلایندگی بسیار اندک و همچنین تجدیدپذیری بالا به عنوان یک راه حل اساسی در زمینه اقتصاد زیستی مطرح گردید.

- حیدری، - با در نظر گرفتن این مطلب که پایداری با وجود شعارهای اساسی و فراگیرش در خصوص حفظ منابع موجود زمین برای دستیابی به راهکارهای قابل اجرا و واقعبینانه باید رویکردهای محلی را مورد توجه قرار دهد. - احمدی، 1382، - 107 بنابراین یک ترکیب معماری پایدار نمیتواند به عنوان یک محصول ساخته شدهی آماده از مکانی به مکان دیگر منتقل شود.