بخشی از مقاله
چکیده
خطوط ممتد و ساده که بهصورت گردشهای مارپیچ و حلزونی بر روی سطوح نقش میبندند، بهیقین در گروه اولین آرایهها و اشکال دلنشین و هنرمندانهای بودند که بشر به جهت ملاحت بخشیدن به سطوح مختلف از آن بهره جست. این خطوط توانایی این را داشتند که با گسترده شدن در هر سطح، جلوههای زیباشناسانهی نقش و نگار را به وجود آورند. نقوش اسلیمی که ریشه در فرهنگ و هنر ایران دارد نمونه بارز این اشکال انتزاعی هستند.
نقشمایههای اسلیمی بهعنوان یکی از نقوش اصلی و پرمایه در انواع آثار هنری همچون معماری، کتابآرایی و هنرهای صناعی به کار گرفته میشود. کاربرد وسیع این نقوش بهعنوان آرایه هنری، نگارندگان این مقاله را به این مهم سوق داده: آیا در طراحی نشانههای معاصر ایران از نقوش اسلیمی استفاده شده است؟ و در صورت بهره بردن، این اشکال در چه نوع نشانههای به لحاظ موضوعی بهکار رفته؟
بر این اساس تعدادی از نشانههای معاصر ایران مورد بازبینی قرار گرفتند. با فرض بر اینکه طراحان معاصر ایران برای نشان دادن هویت ملی خود در آثارشان از نقوش اسلیمی استفاده کردند این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی انجام گرفت و اطلاعات به روش کتابخانهایی جمعآوری گردید. نتایج پژوهش گویای این مطلب است که طراحان گرافیک معاصر ایران از نقوش اسلیمی در طراحی نشانه با موضوعات فرهنگی، تجاری، سیاسی و اجتماعی بهره گرفتهاند. شایان ذکر است بیشترین کاربرد آن در طراحی نشانههای فرهنگی وغالباً در ترکیب با نوشته یا تصویر همراه میباشد.
.1 مقدمه
اسلیمی یا اسلامی نقشی است که از گذشتههای دور برای آذینبندی ظروف و بافتهها در حجاریها به کار میرفته است و شاید در آن روزگاران نامی خاص داشته استاین. نقش ظاهراً از دورههای سلجوقی و تیموری به این نام معروف شده است و بهمرورزمان از نظر شکل، تکامل یافته و به نُضج و پختگی رسیده است - هنرور، :1388 مقدمه - .
خط اسلیمی پارهخطی با گردش موزون و منحنی آراسته به شکل و پایههای غنچهواری است که در انتها به دو شاخه با زاویه باز میماند، تمام اجزاء آن با گردشی آرام و مزین به ریز نقشهای گل و گیاه، گاهی از یک نقطه حرکت را آغاز نموده و بیآنکه حرکت مارپیچی آن قطع گردد تمام سطح را در بر میگیرد. اسلیمی دارای ویژگیهای بسیاری است یکی از این ویژگیها آزادی دست طراح در نقشپردازی آن است، چگونگی گردش قلم و آراستگی آن در اختیار طراح است که با ذوق و سلیقه خود تا نقطه نهایی سطح، قادر است آن را به انواع مختلف نگارهها بیاراید - وکیلی، . - 61 :1382 از بررسی شاخهی اسلیمی چنین برمیآید که اسلیمی در ایران وجود داشته و در طول تاریخ تکامل یافته تا به شکل کنونی رسیده است.
این نقش از کشور دیگری به ایران وارد نشده است، چراکه به این شکل در نقاشی دیگر کشورها بهندرت دیده شده است. تیتوس بورکهارت - 1369 - در کتاب هنر مقدس بیان میکند که نمونه بارز خطوط حلزونی و مارپیچ را بنا به منابع در هنر اقوام سکایی1 میتوان مشاهده نمود. در واقع میتوان گفت که این نقش از نقاشی ایرانی به نقاشی دیگر کشورها نفوذ کرده است چراکه تکامل شاخهی اسلیمی را فقط در ایران میتوان دید. مسئلهای که حائز اهمیت است، این است که، شاخهی اسلیمی به صورتی طراحی شده که غالب شکل و اصطلاحات با آن ساخته میشوندمثلاً. یک ترنج یا سرترنج با حرکت نرم شاخهی اسلیمی طراحی و ساخته میشود - هنرور، . - 85 :1390
همانطور که اشاره شد اسلیمی علاوه بر نقاشی ایرانی در بسیاری از رشتههای هنری همانند زریبافی، کاشیسازی، تذهیب و فرش بهصورت گسترده به کار رفته است. کاربرد وسیع نقوش اسلیمی در هنر ایرانی چه در گذشته و چه در حال سبب گشت تا به بازبینی نشانههای معاصر ایران بپردازیم و در پی پاسخ به این سؤالات برآییم: طراحان گرافیک ایرانی بهمنظور حفظ میراث غنی خود از نقوش اسلیمی در طراحی نشانه استفاده کردهاند؟ و در صورت بهرهبرداری، در کدام نشانهها به لحاظ موضوعی به کار رفته است؟
در این نوشتار ابتدا به نقش اسلیمی در هنرهای اسلامی بهطور مختصر پرداختیم و سپس از میان نشانههای معاصر - از سال 1355 تا 1395 شمسی - تعداد پنجاه نشانه که نقوش اسلیمی در آنها به کار رفته بود، انتخاب کردیم. نشانهها را به لحاظ موضوعی به چهار دسته فرهنگی، تجاری، سیاسی و اجتماعی تقسیم کردیم و کاربرد اسلیمی در هر کدام از دسته نشانهها به لحاظ آماری بررسی کردیم.
.2 اسلیمی
نقوش گیاهی همواره یکی از موضوعات مورد استفادهی هنرمندان در طول تاریخ بوده است. گیاه رزت بر دست پادشاهان هخامنشی نشان از حکومت هخامنشیان دارد؛ گیاه لوتوس و پاپیروس در هنر و تمدن مصر نیز نمونههایی از نقشمایههای گیاهی هستند. کاربرد نقوش گیاهی در هنر ایران پس از اسلام با توجه به ممنوعیت تصاویر انسانی و حیوانی رونق بسیاری پیدا میکند.
نقوش گیاهی، جلوههای شکلی هستند که در عالم طبیعت وجود دارند و هر کدام معانی و مفاهیم خاص خودشان را دارند و موجب افتخارات هنر اسلامی بهخصوص فرهنگ ایرانی در دنیا گشته است. هنرمندان ایرانی با برداشت از طبیعت بهخوبی توانستهاند شکلهای طبیعی را پالایش، تغییر و تحول دهند و بهصورت نقوشی درآورند که به سمت انتزاع و سادگی پیش روند - علیخانینژاد، 3 :1388و. - 4 اسلیمی از نقوش گیاهی ایرانی است که بر مبنای اشکال هندسی شکل گرفته است.
به عقیده برخی از اهلفن نگاره، اسلیمی نمودار طرح درخت است. در هنرهای سنتی ایران پیش از اسلام، این طرح بهصورت ساده به کار رفته است. بر روی برخی از ظرفهای سیمین دوره اشکانی و ساسانی، در نقش برجستههای طاقبستان و گچبریهای کاخ تیسفون و یا سفالهای قرن ششم شهرری نمونههایی ساده از نگاره اسلیمی را میتوان دید.
از سوی دیگر در هنری چون فرش - بهخصوص در دوره صفوی - نیز شاهد شکوفایی و رشد این نقش در کنار گلهای ختایی و حیوانات و پرندگان میباشیم - تصویر . - 1 نگارههای اسلیمی را بیشتر در متن و کمتر در حاشیه فرش به کار میبرند. در اروپا به این طرح عربسک2 منسوب به عرب میگویند، چون نمونههایی از آن در آثار یونان و کارهای تزیینی اوایل امپراطوری روم دیده میشود، برخی از هنرمندان اروپایی نیز آنرا گروتسک3 - منسوب به زیر زمینهای طاقدار - مینامند - وکیلی، . - 62 :1382 اما در هنر اسلامی جلوه بارز این نقوش هویدا میگردد .
به عبارتی »استفاده از نقوش هندسی و گیاهی زینتبخش محلهایی شد که بنابر اعتقادات دین اسلام از هر گونه شائبه بتپرستی و استفاده از شمایل انسانی یا حیوانی باید مبرا باشد. بنابر این اعتقاد، مؤمنین آرزوهای خود را با وفور گونههای پیچان گیاهی متجلی ساختند که یادآور سرسبزی بهشت وعده دادهشده در قرآن و احادیث اسلامی است - « پورجعفر، . - 187 : 1381
