بخشی از مقاله
چکیده
در چند دهه اخیر، سریعترین رشد در صنعت غذایی مربوط به پرورش آبزیان بوده است. اگرچه توسعه آبزي پروري علاوه بر تأمین امنیت غذایی، در حفظ اکوسیستمهاي دریایی نیز بسیار مؤثر میباشد اما افزایش تراکم در مزارع پرورشی، افزایش استرس به آبزیان و شیوع بیماريها را در پی داشته است. مصرف بسیاري از داروهاي شیمیایی علیرغم وجود تأثیر سریعتر و اختصاصی، عوارض جانبی زیادي را بهدنبال دارد. از این رو بکارگیري روشهاي پایدار و سازگار با محیط زیست در مدیریت بهداشت و بیماريهاي آبزیان در صنعت آبزي پروري ضروري به نظر میرسد. از طرف دیگر، نقش غذا در پایداري و کارآیی مؤثر و سودآور صنعت آبزيپروري کاملا ًمشخص است.
براین اساس کاربرد برخی ترکیبات گیاهی که داراي کمترین عوارض جانبی در رشد آبزیان هستند و در کشور ما به فراوانی وجود دارند به عنوان جایگزینی مناسب و ارزان قیمت براي انواع مکملهاي غذایی شیمیایی مورد بررسی قرار گرفته است. توجهبا به اینکه اخیراً تولیدات گیاهی در صنعت آبزي پروري با اهداف گوناگون توجه زیادي را در سطح جهان به خود جلب نموده است، لذا در این مقاله به معرفی کاربردهاي مختلف گیاه آویشن شیرازي - - Zataria multiflora از خانواده نعناعیان با خواص خوراکی و دارویی فراوان که یکی از شناخته شده ترین گیاهان دارویی در طب سنتی ایران و اروپا میباشد و به طور گسترده در زمینههاي مختلف از جمله ارتقا سطح ایمنی ذاتی به منظور افزایش مقاومت در برابر تنشها و عوامل بیماريزا، بهبود فاکتورهاي رشد، اشتها و ... در آبزیان مورد آزمایش قرار گرفته است، پرداخته خواهد شد.
١- مقدمه
آبزي پروري یکی از منابع اصلی تأمین آبزیان است - فتح الهی و جوهري، - 1394 که با توجه به رشد جمعیت جهانی و افزایش سرانه مصرف، بیشترین رشد را بین سایر صنایع تولید غذا نشان داده است - ابراهیم زاده، طاهري میرقائد، . - 1394 توسعه صنعت آبزي پروري علیرغم تأمین امنیت غذایی و حفظ اکوسیستمهاي دریایی، موجب افزایش تراکم در مزارع پرورشی و در نتیجه ایجاد استرس، افزایش حساسیت به انواع عفونتها، شیوع بیماريها و در نهایت افزایش میزان تلفات میگردد
در حال حاضر به دلیل جوان بودن صنعت آبزي پروري و کمبود نیروي متخصص در زمینه بهداشت و بیماريهاي آبزیان اکثر موارد کاربرد داروها و مواد شیمیایی خارج از سیستم صحیح تشخیص و تجویز رسمی صورت گرفته و بدون در نظر گرفتن باقیماندههاي دارویی و اثرات آلایندگی آنها در طبیعت و همچنین عوارض سوء این مواد روي انسان - سرطانها، ناقص الخلقه زایی و ... - و سایر اجزاء اکوسیستم آب و خاك مصرف میشوند.
از این رو بهتر است که در آبزي پروري بهمنظور مدیریت بیماريها، روشهاي پایدار و سازگار با محیط زیست جایگزین روشهاي متداول گردد. در این راستا بسیاري از مواد مؤثره که در داروها بکار گرفته میشوند را میتوان از گیاهان استخراج نمود چرا که گیاهان داروئی باوجود تأثیر کند اثر بسیار پایدارتري درمقایسه با سایر داروها دارند. این گیاهان میتوانند در درمان بسیاري از بیماريها کاربرد داشته بدون آنکه مجموعه مواد مؤثره موجود در پیکره آنها باهم تداخل عمل داشته باشد. بهعلاوه این مواد به دلیل ترکیبات همراه از یک حالت تعادل بیولوژیک برخوردارند و به همین دلیل در بدن انباشته نشده و اثرات جانبی بر جاي نمیگذارند. لازم بهذکر است که تقریبا بلافاصله پس از مصرف این داروها میتوان از فرآوردههاي آبزیان استفاده نمود
از طرف دیگر، اهمیت و نقش غذا در پایداري و کارآیی مؤثر و سودآور صنعت آبزيپروري کاملا مشخص است، بهگونهاي که غذاها و عملیات غذادهی و تأمین عناصر اساسی مورد نیاز گونه پرورشی در آبزي پروري حدود 30 تا 70 درصد از کل هزینه هاي آبزيپروري را شامل میشود. در این میان کاربرد برخی ترکیبات گیاهی که داراي کمترین عوارض جانبی در روند رشد آبزیان هستند به عنوان جایگزینی مناسب و ارزان قیمت براي انواع مکملهاي غذایی شیمیایی با توجه به وارداتی بودن و هزینه بالاي آنها در سال هاي اخیر مورد بررسی و امکان سنجی قرار گرفته است.
اخیراً استفاده از گیاهان دارویی باتوجه به مزیتهاي متعدد، از جمله خطرات زیست محیطی حداقل، عدم ایجاد مقاومت دارویی، ارزان، پایدار و در دسترس بودن، توجه زیادي را در سطح جهان به خود جلب نموده است
در کشور ما نیز ضمن وجود تنوع و فراوانی گیاهان دارویی زمینههاي فراوانی براي تحقیقات و بهرهگیري از این گیاهان وجود دارد
پیرامون موارد استعمال داروهاي گیاهی در آبزیان میتوان به تأثیر آنها در بهبود ضریب تبدیل غذایی، افزایش هضم و به تبع آن افزایش رشد ، فعالیت آنتیاکسیدانی، کاهش دفع نیتروژن، بهبود فلور میکروبی دستگاه گوارش ، درمان بیماريهاي ناشی از عوامل باکتریایی ، ویروسی ، قارچی، انگلها ، ایجاد بیحسی ، درمان مسمومیت ماهی ، اثرات ضد جلبک ، داروهاي موثر بر ارتقا سطح ایمنی غیر اختصاصی بهمنظور افزایش مقاومت در برابر بیماريها ، کاهش استرس و در نهایت کاهش تلفات در بین پرورش دهندگان ماهی اشاره نمود. گیاهان همچنین به صورت پودر و ادویه عملکردهاي مختلفی مانند بهبود رشد ، تحریک اشتها، ضد استرس ، عملکردهاي ایمنی ، رنگ پوست ، نرخ تفریخ تخم ، وضعیت بیوشیمیایی و خونی و همچنین افزایش مقاومت در برابر بیماري را در پرورش ماهی به دلیل دارا بودن ترکیبات فعال اعمال میکنند. این خواص میتواند ناشی از وجود مواد فعالی همچون آلکالوئیدها، ترپنوئیدها، تاننها، ساپونینها، گلیکوسیدها، فلانوئیدها، فنولیکها، استروئیدها و اسانسهاي روغنی در گیاهان دارویی باشد
تأثیر ترکیبات گیاهی بر جانداران بر اساس بافت مورد استفاده - دانه، برگ، ریشه و پوست - ،گونه گیاهی، فصل جمع آوري و منطقه جغرافیایی متفاوت میباشد - . - Steiner, 2006 یکی از گیاهانی که به طور گسترده با اهداف گوناگون در حیوانات مختلف مورد آزمایش قرار گرفته است، گیاه آویشن است
گیاه آویشن شیرازي - Zataria multiflora - از خانواده نعناعیان - - Lamiacea است که خواص خوراکی و دارویی فراوان داشته یکی از شناخته شده ترین گیاهان دارویی در طب سنتی ایران و اروپا میباشد. قسمتهاي درمانی گیاه، سرشاخهها و برگهاي خشک شده آن میباشد - علیشاهی و همکاران، . - 1390 بررسی شیمیائی دال برحضور مواد مختلف از جمله لوتئولین - Ali et al., 2000 - ، کورستین - Shafiee et al., 1999 - ، ترپنوئیدها از جمله پاراسیمن - Ali et al., 1999 - و روغن هاي فرار مثل تیمول - Mohagheghzadeh et al., 2000 - در آویشن شیرازي میباشد.
براساس تحقیقات صورت گرفته بیشترین ترکیبات آویشن شیرازي شامل تیمول و کارواکرول بوده که خواص ضد میکروبی و ضد قارچی آن - - Can Baser, 2008 به خوبی شناخته شده است. در بسیاري از ماهیان و سخت پوستان پرورشی مطالعاتی مبنی بر اثر گیاه دارویی آویشن بر تحریک اشتها، محرك رشد و افزایش وزن، تحریک سیستم ایمنی، خواص ضد عوامل بیماريزا از جمله باکتري، قارچ، ویروس انگل و هم چنین ضد استرس، وجود دارد
هدف از این مقاله مروري، معرفی کاربردهاي مختلف گیاه دارویی آویشن شیرازي - - Zataria multiflora به شکلهاي گوناگون اعم از پودر، اسانس، عصاره و ... در آبزي پروري بهعنوان عامل ایجاد مقاومت در برابر بیماري، محرك رشد، محرك سیستم ایمنی، آنتی بیوتیک - ضدباکتري، ویروس، قارچ و انگل - و جایگزین مناسب براي ترکیبات رایج و داروهاي شیمیایی می باشد.
-2 تأثیر آویشن شیرازي بر تحریک سیستم ایمنی
بالا بردن سطح ایمنی آبزیان، یکی از راههاي افزایش مقاومت آنها در برابر تنشها و عوامل عفونی و بیماريزا است - . - Davis et al., 2002; Ashley, 2007 بهبود شاخصههاي ایمنولوژیکی مانند فعالیت لیزوزیم، فعالیت تنفس انفجاري و فعالیت اگوسیتوز، افزایش گلبولین و آلبومین پلاسما و همچنین افزایش قابل توجه اریتروسیتها، لنفوسیتها، مونوسیتها، هموگلوبین و سطوح هماتوکریت در ماهیان تیمار شده با عصاره، اسانس و یا پودر گیاه دارویی آویشن شیرازي مشاهده شدهاست
سنجش سطح پروتئینهاي سرم خون شاخص مناسبی براي وضعیت ایمنی شناسی ماهی میباشد. گلبولهاي قرمز فراوانترین سلولها در خون ماهیان هستند - ستاري، - 1389 تعداد گلبول قرمز و در نتیجه، میزان هماتوکریت و غلظت هموگلوبین، بر حسب فصل، دما، وضعیت غذایی و بهداشت ماهی متفاوت است. بهعنوان مثال افزایش دما در ماهیان کپور سرگنده، کپور نقرهاي، ماهی حوض و کپور معمولی موجب افزایش گلبولهاي قرمز می شود
یکی دیگر از شاخصهاي مهم سلامتی ماهی و یکی از بخشهاي اصلی سیستم ایمنی غیراختصاصی سلولی شمارش کلی گلبول سفید است که کمک مهمی در تشخیص حالات فیزیولوژیک و پاتولوژیک مینماید
ازجمله عوامل مؤثر بر تعداد گلبول سفید میتوان به استرس، بیماري، عوامل آلاینده، تغذیه، شرایط اکولوژیک، سن و جنس اشاره کرد.از دیگر فاکتورهاي بیولوژیک تأثیرگذار بر پارامترهاي خون شناسی طول و وزن بدن ماهی و هم چنین میزان تحرك و فعالیت ماهی می باشند
