بخشی از مقاله
چکیده
دانش به طور روزافزونی اقتصاد و تحولات جهانی را تحت سیطره ی خود قرار می دهد و نهایتا مهم ترین و تنها ماده ی خامی است که می توان آن را پیوسته بارور و غنی ساخت ؛ به همین خاطر ، آموزش و پرورش به عنوان محور تولید و خلق دانش همواره اهمیت خود را حفظ خواهد کرد و در این میان آموزش الکترونیکی از طریق فناوریهای جدید اطلاعاتی و ارتباطی نقش عمده ای دارد ؛
بنابراین مقاله ی حاضر که با هدف ارائه ی روشی نوین به منظور کاربست تفکر خلاق و تفکر انتقادی در گستره ی آموزش الکترونیکی تدوین یافته است سعی دارد با روش توصیفی و بررسی کتابخانه ای به شیوه ی تحلیلی به توصیف و تبیین مدلفهومیِ نقش آموزش الکترونیکی در ترویج تفکر خلاق و تفکر انتقادی در میان دانش آموزان بپردازد چراکه با توجه به سیر تصاعدی علوم مختلف و پیشرفت فکری فراگیران باید به این مهم توجه داشت که آموزه ها نیز به تناسب این رشد حرکت نمایند؛
بنابراین دانش آموزان و معلمان می تواند با استفاده از آموزش الکترونیکی به منابع مختلف اطلاعاتی دست یافته و سایر دیدگاه ها و نظرات را مطالعه، تحلیل، ترکیب و ارزشیابی نمایند و بدین ترتیب از جستجوی دانش به سوی تولید و خلق دانش حرکت نمایند و به عبارتی تفکر واگرای خود را پرورش دهند. بنابراین با درک اهمیت موضوع، یافته های پژوهش بر آن است تا تفکر خلاق و تفکر انتقادی که از جمله حوزه های مغفول نظام آموزشی هستند را به عنوان موتور حرکتی در آموزش های الکترونیکی مدنظر قرار دهد و زمینه کاربست آنها را به عنوان عامل تحلیل و تفکر پیرامون اطلاعات به دست آمده فراهم نماید.
-1 مقدمه
درکشورهای توسعه یافتهنقش فناوری اطلاعات و ارتباطات3درمدارس بهطور شگفت آوری تغییر کردهاست . اگرچه مدارس به دلیل پیشرفت های علوم و فنون و بر اساس بعضی از رویکردهای روانشناختی ، توجه خود را بیشتر به انتقال اطلاعات و حقایق معطوف کرده و از تربیت انسان های متفکر و خلاق فاصله گرفته اند - شعبانی، - 1392 ، اما خوشبختانه در سال های اخیر روانشناسان پرورشی و دیگر صاحبنظران از تاکید زیاد مدارس بر انتقال دانش و اطلاعات به دانش آموزان انتقاد کرده و معلمان را بیشتر به پرورش مهارت های اندیشیدن و تفکر در یادگیرندگان سفارش کرده اند
نقش سنتی فناوریاطلاعات وارتباطات که یک نقش موضوعی در برنامه درسی بودهاست و به صورت سوادکامپیوتر و نیز بهعنوان یک وسیلهآموزشی یعنیآموزش بهکمک کامپیوتر بودهاست، درحال حاضر تغییر یافتهاست و در برخی کشورها سیاست های مربوط بهفناوری اطلاعات و ارتباطات هم اکنون در مرکز تلاشهای اصلاحات در نظام های آموزشی قرار گرفته است .
فناوری اطلاعات وارتباطات مجموعه متنوعی از ابزارهای تکنولوژیک و منابع مورداستفاده برای ایجاد، برقراری ، توزیع، ذخیرهسازی و مدیریت اطلاعات است. این تکنولوژیها شامل، کامپیوترها، اینترنت، تکنولوژیهای رادیویی - رادیو و تلویزیون - و تلفن میشوند. در بسیاری از کشورها بهکارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات - فاوا - در نظامآموزشی به منظور ارتقاء کیفیت روش های یاددهی-یادگیری موردتوجه خاصی قرار گرفته است. استفاده از این فناوری در مدارس بهدلایلاثبات شده تربیتی، اجتماعی و اقتصادی بهعنوان یک ضرورت اساسی تلقی شده و بسیاریازدولت ها به منظور حمایت از پروژههای توسعه فاوا درآموزش و پرورش اقدام به سرمایه گذاری و برنامهریزیهایعمدهوکلان نمودهاند
-2 بیان مساله
با توجه به قابلیتها و امکاناتی که فناوریهای جدید اطلاعاتی و ارتباطی دارند، مسأله مهم و اساسی ایناست که آیا تفکر خلاق و تفکر انتقادی به عنوان مولفه های اصلی تعلیم و تربیت در این روش مورد توجه قرار گرفته است ؟ لذا این پژوهش بر آن است تا با طرح مباحث نظری و دیدگاههای مبتنی بر یافته های علمی به تبیین و تحلیل نقش فناوریهای جدید اطلاعاتی در ترویج مهارتهای فکری سطح بالا از جمله تفکر خلاق و تفکر انتقادی بپردازد تا بدین طریق بتواند مهارت های عاطفی را در کنار مهارت های شناختی در آموزش الکترونیک مورد استفاده قرار دهد.
-3 تفکر خلاق
تفکر خلاق یا تفکر واگرا ویا مولّد ، نوعی از تفکر است که با ایجاد بینش های جدید، رویکردهای مثبت ، چشم اندازهای تازه و راه های جدید، یکپارچه فهمیدن و ادراک را موجب میشود. در فرآیند خلاقیت ، تفکر واگرا از تفکر همگرا اهمیت بیشتری دارد. تفکر واگرا ویژگی مهم خلاقیت و آفرینندگی است. در تفکر همگرا نتیجه تفکر از قبل معلوماست؛یعنی همیشه یک جواب درست یا غلط وجود دارد، اما در تفکر واگرا جواب قطعی وجود ندارد و تعدادی جواب احتمالی ممکن است موجود باشند که از نظر منطقی هر یک از آنها درست میباشد
از میان تحقیقات انجام شده در زمینه تفکر خلاق، برخی از محققان معتقدند که مهم ترین شاخص تفکر خلاق، فرمولهسازی2یا قاعدهسازی مسألهاست. این پژوهشگران اعتقاد دارند که حداقل برخی از جنبه های یافتن مسأله3و حل مسأله و اتخاذ یک مسیراکتشاف و جستجوی مساله، از ویژگی های ضروری تفکر خلاق هستند که با فرآیندهای درگیر به هنگام کاربرد مسائلی که خوب تعریف شده و دارای یک روش و فرآیند مشخص هستند، متفاوت است. در تکالیف یادگیری از نوع »بدون پاسخ مشخص«4، گرایش مسأله بر اکتشاف و جستجو متمرکز است تا بر حل مسأله و خاتمه یافتن آن - دایلن5، . - 2013 ارائه چنین تکالیفی به دانش آموزان با استفاده از آموزش الکترونیکی به سادگی و سهولت امکان پذیر است.
لاولس - 2013 - 6 کاربرد فاوا در پرورش تصورات ذهنی دانش آموزان را که ویژگی عمده خلاقیت محسوب میشود را با ارائه ی نمونه هایی مشخص نموده است:
❖ پرورش تصورات ذهنی با استفادهاز چند رسانهایها.
❖ پرورش تصورات ذهنی در شبیه سازی موقعیتهای واقعی و خیالی مانند بازیهای ماجراجویانه با استفاده از ابزارهای فاوا. کامپیوترها باقابلیت های بسیار بالایی که در ذخیره سازی و پردازش حجم عظیمی از اطلاعات دارند از یک سوو شبکه اینترنت با امکاناتی از قبیل دسترسی به اطلاعات بدون محدودیت زمانی و مکانی از دیگر سو، شرایط بسیار مناسبی را برای تفکر خلاق و نوآورانه فراهم آوردهاند.
طراحی و تولید نرمافزارهای گوناگون وارائه ویرایش های پیشرفتهوتغییر یافتهآنها با امکانات بیشتر و متفاوت، حاصل تفکرات خلاقی است که در بستر فاوا پدید آمده است. دانش آموزان می توانند با استفاده از نرم افزارهای مختلف کامپیوتری که در آنها امکان تغییر، ویرایش،آفرینش وارائه یایدههای مربوط به خودشان است، خلاقیت خود را پرورش داده و فرصت یابند تا تخیلات و تصاویر ذهنی خود را بازنمایی کنند. استفاده از نرم افزارهای سادهای از قبیل واژه پردازها، نرمافزارهای ترسیمی ونرم افزارهای مشابه دیگر باعث می شوند که فرد تفکر واگرای خود را به جریان انداخته و بدون واهمه و نگرانی از وارد آمدن خسارت ها و زیان های جبران ناپذیر، به فعالیت ذهنی خود ادامه دهد و با استفاده از فناوریهای ارتباطی - مانند وبلاگ ها - ، آفرینش ذهن خود را در اختیار دیگران قرار دهد.
لاولس - 2013 - 1 به منظور توصیف تعامل بین اعمال خلاقانه و فناوری اطلاعات و ارتباطات چارچوبی را پیشنهاد کرده است که سهعنصرزیر در آن با یکدیگر در تعامل هستند:
1. خصایص یا ویژگیهای فناوری : مثلا امکان تعامل، ظرفیت، دسترسی، سرعت، عملکردهای خودکار و چند گونه بودن.
2. قابلیت فناوری در تجلی عناصری از سطوح بالای تفکر در زمینه پرورش ایدهها، تبادل و به مشارکت گذاشتن اطلاعات، مرور و وارسی اطلاعات، اصلاح و ارزیابی از فرایند عمل در حین انجام کار.
3. فرآیندهایخلاق: برای مثال استفاده از تخیل و تصویر سازیذهنی، اسلوبسازی، تعقیب هدف، ارزیابی از میزان اصالت و ارزشگذاری.
-4 تفکر انتقادی
تفکر انتقادی شیوه ای از تفکر در مورد هر چیز، محتوا یا مسألهای است که در آن فرد کیفیت تفکر خود را به وسیله ی تحلیل ، ارزیابی و بازسازی ماهرانه، بهبود و ارتقا میبخشد؛ به عبارت دیگر، فرآیند منظم ذهن در تفکر، تحلیل ، ترکیب و ارزشیابی فعالانهو ماهرانه اطلاعات گردآوری شده از طریق مشاهده، تجربه، تأمل واستدلال که بهعنوان راهنمای عمل و اعتقاد فرد محسوب می گردد را تفکر انتقادی مینامند
از آنجایی که مهارت های تفکر انتقادی و حل مسأله منجر به پرورش دانش آموزان مولد و آماده می شود؛ تفکر انتقادی به طور کلی شامل مهارت های استدلال، استنباط، تحلیل و ارزشیابی است. برخورداری از چنین مهارت هایی در زمینه بهره گیری از اطلاعات بسیار مورد توجه می باشد.
امروزه حجم عظیمی از اطلاعات در محیط اینترنت منتشر شده است و ضرورت هماهنگی با رشد سریع دانش، استفاده از اطلاعات الکترونیکی را غیرقابل اجتناب می سازد. برای اینکه دانشجویان بتوانند در یک جامعه اطلاعاتی با موفقیت عمل کنند، در مرحله اول نیازمند شناخت کافی از ابزارها و امکانات جستجو در محیط های الکترونیکی و سپس به کارگیری آنها با بهره گیری از مهارت های تفکر انتقادی جهت بررسی محتوای اطلاعات و اشاعه گزینشی اطلاعات و بهره وری مؤثر از آن می باشند
اینترنت بهدلیل آنکه فرصتهایی برای دسترسی به حجم وسیعی از اطلاعات از منابع متعدد برای دانش آموزان فراهم میآورد و آنان را در شرایطی قرار میدهد که به مقابله اطلاعات بهدست آمده پرداخته و صحت و سقم آنها را ارزیابی کنند، موجب ارتقاء تفکر انتقادی میگردد. با استفاده از ابزارهای قدرتمند فناوری اطلاعات و ارتباطات دانش آموزان می توانند به منابع مختلف اطلاعاتی دست یافته و علاوه بر کتاب و جزوات درسی یا مباحثی که در کلاس از طرف معلم مطرح می شوند، سایر دیدگاه ها و نظرات را مطالعه، تحلیل، ترکیب و ارزشیابی کنند.
در این صورت است که کتاب درسی بر خلاف روش های سنتی، یگانه محتوای آموزشی محسوب نگردیده و معلم نیز به جای انتقال دادن اطلاعات به دانش آموزان در نقش یک حامی و راهنما در ساختن، تولید وخلق دانشآنها ظاهر میگردد. بکس - 2003 - 4 به نقل از وارشر 5مطرح نموده است که فناوری های جدید از قبیل کامپیوترها علاوه بر اینکه بهعنوان یک آموزگار به دانش آموز یاد میدهند، بهعنوان یک برانگیزاننده و محرک میتوانند دانش آموزان را به بحث و مذاکره و تفکر انتقادی برانگیزند.
