بخشی از مقاله
چکیده
معماری سنتی به غیر از نشان دادن شیوه زندگی گذشتگان ما حاوی اطلاعات ارزشمندی از فنون و مصالح به کار رفته در گذشته است. بررسی جزییات اجرایی سازه های سنتی در شناخت این فن آوری بومی سهم بسزایی دارد، به طوری که بدون تو جه به آن شناخت از سازه های سنتی را می توان یک آشنایی کلی و عمومی دانست .سازه سنتی که مجموعا شامل کلیه اجزاء باربر به کار رفته در یک بناست مفاهیم پیچیده ای از مهندسی گذشته را در عصر قدیم نمایان می کند. این مهندسی پیچیده از مصالح بومی و فنون اکولوژیکی در بیان ایده و در جهت آسایش استفاده کنندگان مرزها در هم شکسته و بازتاب هنر و فرهنگ را در شکوه و عظمت خود به رخ می کشد.
اصطلاح سازه در این نوشتار مفهومی پایدار در بقاء و اصطلاحی کاربردی در عصر تکنواوژی روز است مفهومی که با هندسه و ترکیب های منظم در معماری مساجد و بازار و حتی کوچکترین اجزاء یک بنای سنتی به طور واضح مشخص می باشد. در این مقاله سعی شده است که عنصر مهم از اجزای سازه ایی در معماری سنتی یعنی کاربندی جهت بازشناسی مفهومی آن مورد بررسی قرار گیرد. روش تحقیق در این مقاله توصیفی تحلیلی بر پایه مطالعات اسناد کتابخانه ای و تحلیل های سازه ای این عنصر در معماری است.
1-1 مقدمه
معماری سنتی حاصل تجربیات پیشینیانمان است که سالیان بسیاری را برای هم خوانی معماری و شهرسازی متناسب با اق لیم خاص منطقه، فرهنگ و مذهب این سرزمین صرف کرده و به صورت بناها و بافت های تاریخی به دست ما سپرده ا ند. اصول به کار رفته در معماری سنتی حاصل این تجربیات تلفیق زیبایی و طبیعت و تکنولوژی است. شناخت این بناها و نحوه ساخت آنها از لحاظ سازه ای از اهمیت فراوانی برخوردار است؛ عناصرسازه ای در بنا به شکل کلی مورد بررسی قرار گرفته است اما عناصری مثل تاق ها با جزئیات کاربندی در بازار و بناهای مانند مسجد متاسفانه مورد مطالعه و بررسی سازه ای قرار نگرفته است.
یکی از فنون ویژه برای پوشش یک فضا در معماری سنتی ایران کاربندی است .کاربندی متشکل از باریکه طاق هایی ا ست که از تقاطع شان استخوانبندی برای پوشش سقف به وجود می آید .کارکرد عمده آن سازه ای است اما فقط نقش سازه ای ایفا نمی ک ند بلکه عملکرد و فضای معماری را نیز تعریف میکند و تزیینات داخلی نیز به آن وابسته است
2-1 تعریف کاربندی
کاربندی مجموعه باریکه طاقهای موربی است که با همدیگر تلاقی کرده و از تقاطع آنها - مفصل - جهت زدن طاق به منظور پوشش استفاده می کنند. - بزرگمهری،1371، - 10 به زبان ساده تر کاربندی متشکل از باریکه یا لنگه طاقهایی است که از تقاطعشان استخوان بندی پوشش برای سقف بوجود می آید و اکثر مواقع به صورت اسکلت دوم و کوتاهتر نسبت به سقف اصلی است و گاهی برای سقف اصلی نیز مورد استفاده قرار می گیرد. - کوه نور، 1381، - 230 به طور کلی کاربندی در نظام ساختمانی و پوشش های معماری سنتی ایرانی دارای دو مفهوم زیر است:
الف. مفهوم هندسی : از دوران منقطع یک قوس مبنا که بر دهانه وتر چند ضلعی سوار شده است نسبت به مرکزچندضلعی، هندسه کامل کاربندی ایجاد می شود. که بنا به ضرورت و تشخیص معمار، تمام یا بخشی از آن هندسه در زمینه کاربندی به کار گرفته می شو
ب. مفهوم ساختمانی : از ترکها/تویزه های باربر متقاطع در سازه آن استفاده شده است، که به عنوان سازه باربر اصلی پوشاننده زمینه عمل می کنند
شکل 1 دوران منقطع قوس مبنای کاربندی و هندسه کاربندی را پدید می آورد.
از مهمترین ارزشهای فنی کاربندی خرد کردن دهانه های بزرگ به کمک باریکه طاق های متقاطع و ایجاد طاقهای کوچک است، که پوشاندن آنها از اجرای طاق بر روی آن دهانه آسانتر است .در کاربندی با استفاده از ترکها و تویزه ها، بارهای وارده در جهت های خاص هدایت می شوند تا به پایه های باربر برسند .به این ترتیب نیروهای رانش کنترل میشود و در همان نقاط خاص با جرزهای کشیده مهار می شود.
کاربندی در قیاس با اکثر طاق ها، از منظر پایداری لرزه ای در حرکات جانبی و نامتقارن نیز برتر است. شاید به همین جهت کاربرد کاربندی بیشتر در ابنیه های عمومی مانند تیمچه ها و چهارسوق بازار است.
شکل 2 سه بعدی و پلان کاربندی
3-1 گونه های کاربندی
پوشش کاربندی را در دو گروه عمده ساده و غیرساده دسته بندی می کنند:
کاربندی ساده: کاربندی ساده از دوران تنها یک نوع تیر طاق حول محیط دایره ایجاد می شود .کاربندی ساده خود به دو شاخه کاربندی رسمی - قالب شاقولی - و کاربندی سرسفت - قالب غیر شاقولی - تقسیم می شود. - محمدیان منصور، فرامرزی، 1390، - 99
الف. کاربندی رسمی - قالب شاقولی - : این کاربندی ها همانطور که از نامشان پیداست آنهایی هستند که قالبشان در فضا نسبت به صفحه زمین به طور عمود واداشته می شود. بنابراین اکثرا قابلیت حمل بار دارند و در حالتی که کاربندی ها خود پوشش اصلی باشند مثل چهارسوقها و بازارها حتما از قالب شاقولی استفاده می شود.
بررسی سازه ای این نوع کاربندی نشان میدهد که هرگاه دو نیمه تیر طاق سازنده کاربندی، بر یک صفحه و در امتداد هم واقع باشند،کاربندیِ تشکیل شده به دلیل در امتداد هم بودن هر دو نیمه تیر طاق بار وارده بر تیر طاق به تکیه گاه ها منتقل می شود و لذا کارب ندی ر سمی از قابل یت باربری بالایی برخوردار است شاید بر همین اصل یعنی تحمل بار کافی یکی از پرکاربردترین انواع کاربندی است.
شکل 3 تیرطاق کاربندی رسمی - قالب شاقولی -
کاربندی رسمی - قالب شاقولی - دارای زیر مجموعه هایی است که شامل منفرد یک پا، منفرد دوپا، مرکب و خاص ا ست که هر یک دارای ویژگی های منحصربه فردی است.
کاربندی منفرد یک پا : زمانی که کاربندی رسمی - قالب شاقولی - دارای حداقل دو تیر طاق دو پا بر زمین موازی با یکدیگر باشد و در زمینه مستطیل یا مربع قرار گیرد کاربندی حاصله را کاربندی رسمی منفرد یک پا نامیده می شود. در ا ین گو نه بر خی از ا جزای کاربندی از آنجایی که در محدوده پلان قرار نمی گیرند، حذف می شوند
کاربندی منفرد دوپا: زمانی که کاربندی دارای حداقل چهار تیر طاق دو پا بر زمین - دو به دو موازی - در زمینه مربع و ندرتا هشت ضلعی قرار گیرد و همچنین دایره پاطاق مرکزی در بزر گترین حالت خود باشد یعنی مماس با اضلاع زمینه باشد، کاربندی حاصله را کاربندی رسمی منفرد دو پا نامیده می شود.
کاربندی مرکب: از ترکیب دو یا چند کاربندی رسمی منفرد یک پا، کاربندی رسمی مرکب ایجاد می شود. می توان گ فت کارب ندی رسمی مرکب بعد از کاربندی رسمی منفرد یک پا بیشترین فراوانی را در بین انواع گونه های کاربندی داراست .کاربندی های رسمی مرکب در بیشتر اقسامشان مانند کاربندی رسمی منفرد دوپا در ربع پلان خود دارای دو پا می باشند اما تمایز اصلی ا ن گو نه با کاربندی رسمی منفرد دوپا، اینست که، در کاربندی رسمی مرکب دایره پاطاق مرکزی بر اضلاع زمینه مماس نیست اما در کاربندی رسمی منفرد دوپا دایره پاطاق مرکزی بر اضلاع زمینه مماس می باشد.
کاربندی خاص: چنانچه کاربندی دارای حداقل دو تیرطاق دو پا بر زمین باشد و در زمینه ای غیر از مربع یا م ستطیل قرار گ یرد، کاربندی حاصله را کاربندی رسمی خاص نامیده می شود.
ب. کاربندی سرسفت - قالب غیر شاقولی - : در کاربندی سرسفت، دو نیمه ی هر تویزه، در یک راستا نیستند، به گفته ی دیگر دو تویزه در یک رویه ی ایستاده جا نمی گیرند و از تویزه های کاربندی شاقولی بلندتر و کشیده تر هستند .این کاربندی باربر نی ست و برای ایجاد آسمانه پوش - سقف کاذب - به کار می رود
شکل 4 کاربندی سرسفت - قالب غیرشاقولی -
