بخشی از مقاله
چکیده
از روزگاران اسطورهای تا با اکنون استفاده از شعر و کلام منظوم تأثیر شگرفی بر روحیه سربازان و نیز ایجاد رعب و وحشت در میان سربازان دشمن داشته است. شاعران متعهد انقلاب و نیز شاعران دفاع مقدس بیش از همه به دو ویژگی شعر توجه داشتهاند؛ عنصر رجز و نیز جنبههای تهییجی شعر و تأثیر آن بر مخاطبان. رجز و رجزخوانی در شعر دفاع مقدس دگردیسیهایی نسبت به رجز در متون حماسی دورههای گذشته پیدا کرد که مهمترین آن رنگ دینی و مذهبی آن است. در این مقاله به دو ویژگی رجز و تهییج در اشعار سپیده کاشانی پرداخته شده است و تلاش گردیده بر پایه شواهدی از شعر وی، نقش شعر و ادبیات در دفاع مقدس و تقویت روحیه رزمندگان در جنگ با عراق و برخی موارد دیگر، نمایانده شود.
مقدمه
فرهنگهای لغت رجز را شعری نامیدهاند که در هنگام جنگ برای مفاخره خوانده میشود. ر.ک - فرهنگ معین: ذیل رجز - . در جایی دیگر رجز چنین تعریف شده است: »میتوان رجز را سخنانی نامید که هماوردان پیش از نبرد، برای ایجاد رعب و وحشت در حریفان و تحقیر و ترساندن دشمنان و تضعیف روحیه آنان بر زبان میآورند
رجزخوانی. از آداب مسلّم جنگ بوده و دو مبارز ناگزیر از پرداختن به آن قبل از نبرد بودهاند. درواقع رجزخوانی بخشی از تاکتیک رزمی جنگاوران برای در هم شکستن روحیه دشمن است. از دیدگاه روانشناختی، در رجزخوانی از یکسو میتوان غرور گوینده و اطمینان او از شکست دادن حریف را مدّ نظر داشت و از سوی دیگر دلهره و ترس پنهانی گوینده را از شکست خوردن در ورای سخنان او دریافت و رجزخوانی را پوششی برای پنهان نمودن این ترس دانست.
رجز و رجزخوانی غالباً در هنگام جنگها و نبردها کاربرد داشته است. به همین دلیل است که یکی از اجزای لاینفک حماسهها و آثار حماسی را رجز و رجزخوانیهای پهلوانان تشکیل داده است. »رجزخوانی از مختصات سبکی حماسه به شمار میرود
بنابراین یکی از قواعدی که در جنگ های حماسه ها کاربرد بسیار داشته و در نبردهای پیشرفته امروزی نیز کاربرد دارد، رجزخوانی است و به همین دلیل، حماسه های بزرگ جهان، سرشار از رجزهای پرشور و دلانگیز پهلوانان است. در دوران معاصر و تهاجم عراق به سرزمین ایران شاعران انقلابی تلاش کردهاند با شمشیر شعر و سخن، رسالت و وظیفه شاعری خود را که عبارت است از در خدمت مردم و اجتماع بودن، به نحو احسن به انجام رسانند.
اشعاری که خطاب به دشمنان داخلی و خارجی سروده شده است، غالباً خصوصیت رجزگونگی دارند و شاعران با استفاده از روشهای رجزخوانی و انواع رجز، گامهایی را در جهت ترعیب و تحقیر و تضعیف روحیه دشمنان برمیداشتهاند. حال اگر همین اشعار خطاب به مردم خودی و تهییج آنها به نبرد با دشمن و قیام و مقابله با استکبار سروده شود، شاعر با استفاده از اشعار خود و فنهایگوناگونِ آن، در تهییج و تجمیع نیروهای خودی و بالا بردن روحیه آن ها در برابر دشمن، تلاش میکند. در اینجا باید اشاره کنیم که رجزها و اشعار تهییجی در ادبیات انقلاب اسلامی نوعی دگردیسی و تحول خاص را نسبت به اشعار اسطورهای قدیم دارد و آن عبارت است جنبههای دینی و مذهبی این دسته اشعار. بهعنوان نمونه نقش واقعه عاشورا، بزرگترین حماسه تاریخو پیدایشِ انقلاب اسلامی و نیز رهبری امام خمینی - ره - ، در پیدایش رجز و رجزخوانیهای شعر جنگ انکارناپذیر است.
اجزا و اهداف رجزخوانی.
رجزخوانی به صورتهای مختلفی انجام میشود و دارای اجزایی است که به کلیت این اجزاء، رجزخوانی اطلاق می-شود. در اینجا فهرستوار به برخی اجزای رجزخوانی اشاره میکنیم و در بخش تطابق آنها با شاعران مختلف، به معرفی و تعریف هر مورد، خواهیم پرداخت. مهمترین عنصر در رجز، مفاخره است. »مفاخره: مفاخره شعری را گویند که شاعر در مراتب فضل و کمال، علو طبع، عزتنفس، شجاعت، سخاوت، افتخارات قومی و خانوادگی و در شرح نسب و کمال حَسَب خویش سروده است
مفاخره تا قرن چهارم و پنجم هجری جز در حماسه و اشعار پهلوانی، آنهم از زبان پهلوانان، رواج نداشت؛ اما از قرن ششم به بعد به لحاظ نفوذ ادبیات عرب، مفاخره و خودستایی به شعر فارسی راه یافت و در شمار انواع شعر فارسی درآمد. - همان - . البته مفاخرات در اشعار شاعران متعهد انقلابی، هم در بحبوحه انقلاب و هم در زمان جنگ، اختلافهایی با مفاخرات در متون حماسی دارد. مهمترین ابعاد مفاخرههای سپیده کاشانی در محورهایی همانندِ تفاخر به خاک و وطن، تفاخر به شهادت، تفاخر به شجاعت، تفاخر به پیروی از امامان و پیامبر و... است.
سایر محورهای رجز و رجزخوانی و کارکردهای آن، استهزاء حریف، سرزنش مخاطب، تهدید مخاطب، تشجیع مخاطب و تهییج مخاطب است. افزون بر همه اینها شعارهایی که امروزه در راهپیماییها و مناسبتهای گوناگون علیه مستکبران جهان سر داده میشود، یک نوع از رجزخوانی به حساب میآید. بعلاوه حضور چشمگیر مردم در این راهپیماییها مکمل شعارهای رجزگونه است و در دل دشمنان رعب و وحشت ایجاد میکند. رجزخوانی و انتخاب اسامی رمز و شعارهای رزمی از عوامل عمده تقویت روحیه خودی و تضعیف روحیه دشمن هست. شعار از دید اسلامی سخنی است که با آن افراد جبهه خودی شناختهشده و علامت و رمزی در آن نهفته است. - نوروزی، . - 64 :1372 به همین دلیل است که امروزه رجزخوانی برای دشمنان، غالباً در قالب سر دادن شعارهای مختلف، قابل مشاهده است.
خاصیت تهییج و برانگیزانندگی از ویژگیهای اصلی و اساسی شعر است؛ به عبارت دیگر میتوان گفت: شعری که جنبه تهییجی را در درون خود نداشته باشد، شعر نیست. نظامی عروضی در کتاب ارجمند چهارمقاله، شعر را بر اساسویژگیِ تأثیر آن بر مخاطب چنین تعریف کرده است:شاعری» صناعتی است که شاعر بدان... به ایهام قوّتهای غضبانی و شهوانی را برانگیزدتا بدان ایهام طِباع را انقباضیو انبساطی بود و امور عِظام در نظام عالم سبب شود.«
در اشعار دهه پنجاه و شصت و سالهای پیش از انقلاب جنبههای تهییجی و انگیزشی در اشعار شاعران متعهد مقاومت بسیار بالا است. همین کارکرد شعر و ادبیات اندکی پس از پیروزی انقلاب و هجوم عراق به کشورمان با اندکی تغییر همچنان بر جای خود باقی ماند و تنها نوع دشمن در این شعرها تغییر پیدا کرد؛ یعنی تهییج به قیام در قبال دشمن داخلی و حکومت پهلوی، جای خود را به تهییج و قیام و دفاع در برابر دشمنان متجاوز بعثی داد.
کارکردهای رجز در شعرِ سپیده کاشانی.
همانگونه که پیش از این در جای خود، بحث کردهایم، قسمت قابل ملاحظههای از ابزارهای رجز و رجزخوانی را مفاخرات مختلف تشکیل داده است. رجزگونگی اشعار سپیده کاشانی نیز غالباً مدیون همین مفاخرات اوست. رجزخوانیهای کاشانی اکثراً در مقابل دشمنان داخلی، یعنی رژیم ستم شاهی پهلوی و در برابر دشمنان خارجی، خصوصاً رژیم صدام و رژیم صهیونیستی، انجام شده است. در ادامه این بخش، بر اساس طبقهبندی و دستهبندی رجزهای سپیده کاشانی، اشعار رجزگونه وی را مورد تحلیل قرار دادهایم.
مفاخره.
الف. تفاخر به خاک و وطن.
اوج مفاخره و افتخار به خاک و سرزمین و حب وطن را میتوان در شعر زیر از سپیده کاشانی دریافت. این شعر بسیار معروف در بحر متقارب مثمن سالم، با لحن حماسی خاص خود، میتواند بهعنوان یک سرود رجزگونه و یک رمز پیروزی در نبردها، توسط رزمندگان ایران زمزمه شود. شعر مورد بحث، بهصورت مستقیم دشمن را مورد مخاطبه قرار داده و بر او یادآور شده که یک ایرانی در برابر متجاوزان به آب و خاک و سرزمینش، تسلیم نخواهد شد.
