بخشی از مقاله
چکیده
زمزمه هایِسحرانگیزِ مادرو شورِ شاعرانه آنها در آواهایی زیبا و لطیف گونه ای بدیع در ادب عامّه است که همدم همیشه گهواره کودکان و مایه آرامش آنها بوده است. لالایی دریچه بیان دنیایاحساسِمادرانِ ایرانی است که سینه به سینه نقل شده و وقایع تاریخی و اجتماعی را نیز در خود منعکس کرده است. این گونه ادبی زیبا در عصر قاجار و نهضت مشروطه همچون دیگر گونه های ادب عامه به ویژه ترانه، برایبیان مفاهیم تجدّد و به عنوان سلاح مبارزه به کار رفته است.
رویکرد به گونهلالایی و آمیختن آن با مضامینِ پایداری در دوره های بعد نیز ادامه یافته استتحوّ.ل زیبایی شناسانه وتجلّی معانی پایداری در لالایی مسئله مقاله حاضر است. بررسی نشان داده است که گونه لالایی در لحظه های مهم تاریخی معاصرپاسخ گوی نیازهای ادبیِ ملی بوده است. گونه ای که برای بیداری و آگاهی ملت، بیان چهره استبداد و افشاء ماهیت ظلم، تکریم شهداء، تحسین جهاد و شهادت به کار گرفته شده است. لالایی پایداری در صورت و ساختار نیز دگرگونی بسیاری داشته است. لالایی همچنین برای بیان مضامین نوین عاشقانه و آیینی به کار رفته است.
-1 مقدمه
-1-1 ادب عامه سرشار از زیبایی ها و مضامینی انسانی و لطیف است. از انواع دلنشین و موثر ادب عامه ترانه های عامیانه است. »ترانه ها دل انگیز ترین و پراحساس ترین شکل ادب عامه می باشند که با بیان زیباترین و دل نوازترین عواطف انسانی و به میان کشیدن زیباترین مضامین، زندگی و احساس توده مردم را بازمی تابانند.«
این نوع دل نشین از آغاز زندگی و حیات همدم انسان و بازتاب راستین زندگی و عواطف لطیف انسانی است. لالایی یکی از گونه های لطیف ترانه است که آیینه عاطفه و خیال زنان و مادران در پیشینه ای تاریخی است که تنها یادگار ذوق و زبان آنان است که به صورت سینه به سینه نقل شده است. گونه ها و انواعی که برخلاف ادب رسمی امکان کتابت نداشته اند و محل آنها دل های پاک نسل ها و توده ها بوده است.
لالایی ها آیینه افکار و محیط زندگی زنان و جامعه است. در طول تاریخ بر اثر تکرار صیقل یافته و روز به روز جنبه های زیبایی شناسی آن ها افزون تر شده است. گونه ای پرسابقه و تراش خورده که ظرفیت بیان ساده ترین و صمیمی ترین احساس ها و اندیشه ها را یافته است. در لالایی ها منزلت زنان متفاوت از روایت های رسمی است. »ادبیات فولکلور ایران زن را می ستاید و برای او جایگاهی در نظر می آورد که از عصر مادرسالاری بدین طرف شاهد آن نبوده ایم.
لالایی ها ادبیاتی زنانه اند اما منحصر به مسائل زنان نیستند و مسائل بسیاری از تاریخ و جامعه در آنها بازتاب یافته است. در دوره قاجار و نهضت مشروطه ادبیات شاهد تحولات عمده ای بوده است. تغییر نگرش به زندگی و شیوع مفاهیم نوین مایه تحول در ذوق و سلیقه ادبی شده است. در این میان از اتفاقات مبارک و میمون دریافت و درک جایگاه ادب عامه و راهیابی آن به عرصه کتابت و مردمی شدن ادبیات است. نیاز به بیان مفاهیم نوین در انواعی ساده و عامه فهم باعث رویکرد به انواع ادبی عامه و استفاده از ظرفیت آنها گشته است. در میان انواع ادب عامه ترانه بیشترین اقبال را داشته و مضمون و مفاهیم نوینی را پذیرفته است.
اگر چه لفظ و قالب نیز دچار تغییراتی شده است اما این تحول اساسی نبوده است. گونه لالایی نیز در این رویکرد و اقبال زبان مبارزه و مخالفت با استبداد شده است. مضمون پایداری در لالایی مایه تحولی جزیی در صورت نیز شده است. ظرفیت و زیبایی لالایی مایه رویکرد در برهه های حساس تاریخی بعدی و بیان مضامین نوین پایداری شده است. دگرگونی معنا و مضمون تحول در صورت را نیز در پی داشته است. مساله پژوهش حاضر بررسی زمینه های رویکرد به لالایی و تداوم نقش آن در ادب پایداری در تاریخ معاصر است.
-2-1 گرایش به ادب عامه در دوره معاصر اقبال مناسبی یافته است اگر چه در حفظ و ثبت نمونه های آن کارهای فردی و دلسوزانه ای شده است. اما تا دستیابی به متون جامع و کامل به شیوه علمی و دقیق فاصله باقی است. در زمینه پژوهش نیز اگرچه کارهایی انجام شده ولی جای کار بسیار است. گونه لالایی نیز یکی از شاخه های نوع ترانه است که نیازمند پژوهش و نقد در زمینه های گوناگون است. این مقاله تلاشی است جهت بررسی گوشه ای از لالایی های ایران زمین و تبییین مضامین پایداری که شامل جنبه های ناشناخته بسیاری است.
-3-1در بررسی و نقد ادب عامه یکی از دشواری های اصلی فقدان اسناد تاریخی است. سنت شفاهی و منابع پراکنده کار ریشه یابی و ترسیم سیر اجمالی انواع ادبی عامه را دچار اشکال ساخته است. در این میان در برخی از گونه های ادب عامه مانند لالایی موارد ابهام بسیار بیشتر است. کاوش برای بیان سرگذشت و درونمایه گونه لالایی برای شناخت عاطفه و آگاهی مادران و شناخت زبان و بیان زنان جامعه ایرانی ضروری است.
همچنانکه تحلیل تحول و گسترش این گونه در دوره معاصر نیازمند بررسی از جنبه های گوناگون برای بیان نوآوری ها و دگرگونی ها ضروری است. جستجو در گونه لالایی شناخت یکی از گونه های طرفه و ظریف زبان و ادب عامه است که ظرفیت زیبایی شناسی والایی را در خود نهفته است و استعداد بیان مضامین گوناگون را داراست. بازیابی مفاهیم مقاومت در گونه لالایی و تعامل آن با صورت و لفظ شناخت بخشی از زبان زنانه در دوران گذشته و نحوه گسترش آن در دوره معاصر است که با تاریخ اجتماعی این سرزمین پیوند خورده است. گونه لالایی از جنبه های گوناگون به ویژه زبان و ادب قابل بررسی و تحلیل است.
-2بحث
-1-2 لالایی
ادب عامه منشا انواع و گونه های غنی و ناشناخته بسیاری است. انواع و گونه های بدیعی که با زندگی توده ها پیوند خورده و سرشار از زیبایی ها و مفاهیم عالی انسانی است. از گنجینه بی نظیر انواع ادبی عامه، گونه ترانه کودکان و گونه لالایی است. »ترانه های کودکان در ادبیات عامه، طیف رنگارنگی از مضامین شاد و لطیف را شامل می شود که در تقسیم بندی کلی لالایی ها، بازی ها، قصه ها و ترانه های نوازش محورهای اصلی هستند.
لالایی یکی از منحصر به فردترین گونه هایی است که در آن زمزمه های راستین و غزل های لطیف مادران منعکس شده است. لالایی حاوی معنای عام و خاص است. »لالایی: ترانه و آوازی که مادران برای خواباندن کودک بخوانند و هر آواز دل نواز و خوش آیند.
لالایی در معنای خواب و آوایی مشابه با زبان های دیگر مشترک است. »هجاهای بی معنای مکرر همه لالایی ها نمودار پیشینه دور و دراز این پدیده فرهنگی است. لالا در زبان های دیگر نیز لالا- لالای- لولو- نی نا- نانا-بوبو- دودو- عموما به صورت سیلاب های مکرر و دوتا دوتا به کار می رود
