بخشی از مقاله
چکیده
مقالهی حاضر تلاش دارد از حیث گزارهگرایی به بررسی نمایشنامهی پچپچههای پشت خط نبرد،بپردازد و از این رهگذر به شناخت تازهای از نمایشنامههایی دست یابد که جنگ مضمون اصلی آنهاست. نمونهی منتخب، به آن دسته درامهای جنگی تعلق دارد که گرچه گفتمان حاکم بر ادبیات مقاومت در آنها جاری است، بااینحال به جای پرداختن به ابعاد حماسی جنگ -شامل قهرمانسازی- جنگ را دستاویزی برای مطرح نمودن پیامدهای آن قرار می-دهند. در این اثر دفاع از خویش در برابر تجاوز بیگانه، یک الزام اخلاقی معرفی میشود اما بافت اثر بهگونهای است که پرداختن به تبعات جنگ و تأثیر آن بر نسل جنگ و نسلهای آتی در رأس قرار میگیرد، بهعلاوه بیان صدمات جنگ از زبان افرادی که خود در محیط جنگ بهسر میبرند، از جمله ویژگیهایی است که این نمایشنامه را در نوع خود به اثری بدیع بدل میکند.
بیان ابعاد ناسازگار روانی و محیطی در فضایی سرشار از تناقض، این وجهی گزارهگرا به این نمایشنامه میبخشد.هدف مقاله نشان دادن این نکته است که جنگ بهخودیخود مضمونی قابل توسعه است و به سبب ماهیت پرتنش و پیچیدهای که دارد میتواند به خلق آثاری بینجامد که به گونهها و سبکهای ادبی مختلفی تعلق دارند، و این خود گامی در جهت غنا بخشیدن به نمایشنامههای حوزهی ادبیات پایداری خواهد بود. دراینجا ظرفیتهای بنمایهی جنگ در تولید و توسعهی آثاری گزارهگرا دنبال میشود. نتایج تحقیق نشان میدهند میتوان با بهرهگیری از مضمون جنگ، شناخت آن و طرح ابعاد پیچیدهی آن، شاهد شکلگیری آثار نمایشی غنیتری در حوزهی ادبیات پایداری بود.
-1 مقدمه و بیان مسئله
نمایشنامههای ادب پایداری به لحاظ مضمونی در دو دسته جای میگیرند؛ آثار متأثر از جنگ که تلاش دارند به عواقب و آسیبهای جنگ بپردازند، و همچنین آثاری که در خدمت جنگ هستند یا آن را بهنمایش میگذارند - هیهاوند،. - 9:1382 نمایشنامههای دستهی اخیر غالبا از ویژگیهای حماسی برخوردارند که در رأس آن، قهرمانسازی - خواه باورپذیر یا غیرقابل باور - قرار دارد. این درحالیاست که دستهی اول به نوعی آسیبشناسی جنگ نزدیک میشوند.
نمایشنامهی پچپچههای پشت خط نبرد - - 1384 نمایشنامهای به ظاهر واقعگرا است که حامل دو وضعیت موازی اما پرتنش است؛ در سطح محیطی، جنگ و ناامنی حاصل از آن بر فضای اثر حاکم است، در سطح دیگر که شامل روابط میانفردی است، همزیستی بهظاهر صلحآمیز چند سرباز در خط نبرد را شاهد هستیم. با پیشرفت نمایشنامه و گسترش پیرنگ، شاهد مجادلاتی میان این سربازان و فرماندهانشان میشویم که ناسازگاریهای فکری و تناقضات رفتاری آنها را برملا میکند. پسزمینهی وقوع این تناقضات نبرد در مناطق جنوبی کشور است.
جنگ بهعنوان بنمایهی اصلی این اثر، مضامین روانی نهفته در نمایشنامه را تعمیق میبخشد و موجبات خلق موقعیتهایی را فراهم میآورد که همچون سرشت جنگ سرشار از پیچیدگی و ابهام هستند. با اینحال آنچه عامل پیدایش پایانبندی بستهی - در مقابل پایانبندی باز - در این اثر میشود، هدف واحد یعنی مقاومت در برابر پیشروی جبههی مقابل است. اما در طول نمایشنامه، فرایندی که شخصیتهای نمایشنامه پشت سر میگذارند، سرشار از بروز موقعیتهایی میشود که قطبهای مخالف درون یک گروه و چه بسا یک شخصیت را آشکار میسازند. تناقضات مزبور چنان پررنگ هستند که یادآور جلوههایی از گزارهگرایی1 درتئاتر میباشند.
گزارهگرایی درتئاتر بهمعنای شکلی از بیان نمایشی است که در آن شاهد »تغییر شکلی ذهنی دنیای عینی - « زوندی2 به نقل از سیدحسینی، - 710 :1389 هستیم. به عبارتی در آثار گزارهگرا یک موقعیت ذاتا متناقض از خلال عناصر بهشدت متضاد، به نمایش گذاشته میشود، بهقسمی که »گزاره-گرایی که واقعیت بیرونی را ذهنی کرده... نسبت به این واقعیتهای بازنمایی شده احساسات تندتری نشان میدهد - «استیان به نقل از ناظرزاده کرمانی، . - 24 :1377 گرچه پچپچههای پشت خط نبرد را نمیتوان در سرشت خود اثری گزارهگرا دانست اما سویههایی از گزارهگرایی در آن یافتنی هستند.
در واقع هدف این مقاله نشاندادن ظرفیتهایی است که درام جنگ به سبب برخورداری از موقعیتی خاص - یعنی جنگ - ، میتواند از آنها بهره گیرد تا از این رهگذر به این پرسش پاسخ دهد که آیا میتوان مضامین آثاری را که در حیطهی جنگ و پایداری نگاشته میشوند توسعه داد و اشکال اجرایی نوینی برای آنها فراهم آورد
ازاینرو با بررسی شیوهی گزارهگرایی در پچپچههای پشت خط نبرد، امکان تحقق این ایده مورد ارزیابی قرار خواهد گرفت. برای این منظور ملزم به شناخت سبک گزارهگرایی در نمایش هستیم که ارکان آن ذیلا مورد بحث قرار میگیرند. همچنین از تعاریفی که استیان3 در کتاب خود با عنوان درام مدرن در نظریه و عمل - 1981 - بهدست داده، بهره گرفته خواهد شد. سپس با ذکر نمونههایی از نمایشنامه، سویههای گزارهگرایانه در این اثر ردیابی میشوند.
