بخشی از مقاله
چکیده
ترکیبات را در زبان فارسی به دو گونهي اضافی و وصفی تقسیم کردهاند. ترکیب اسمی از نوع ترکیب اضافی بشمار میآید و اساس آن بر اسم است. این ترکیبات مانند اسم، نقشهاي گوناگونی در جمله میپذیرند و در کارکردهاي متنوعی بکار میروند. به وسیلهي این ترکیبات میتوان تاثیرگذاري کلام را بر نگرش و احساسات مخاطب افزایش داد. نگارنده با ارئهي شواهدي چند از تاریخ بیهقی به بررسی کارکردهاي این ترکیبات بر محور همنشینی و جانشینی پرداخته و مسالهي معنی را از دید روابط مفهومی و در سطح واژگان نظام زبان مورد بررسی قرار داده است.
مقدمه
یکی از مهمترین کتبی که از گذشته براي ما به جاي مانده کتاب تاریخ بیهقی است. این کتاب »آیینهي روشن عصر غزنوي است.« - بیهقی، :1386 بیست و سوم - نویسندهي این اثر یعنی »بیهقی، شیوهي دقیق علمی را در نگاشتن تاریخ بکار برده و از آغاز کار در دیوان رسالت غزنوي مقدمات این کار بزرگ را فراهم آورده و به مطالعه کتب معتبر تاریخی اهتمام ورزیده است و سالها به ثبت و ضبط وقایع روزانه و تعلیق و یاداشت کردن آنها بر تقویمها پرداخته، بدان گونه که هرچه از خامهي تواناي او تراوش کرده یا به چشم خویش دیده و یا از کسانی که بر گفتارشان اعتماد توان کرد شنیده و یا در کتب معتبر خوانده است
با توجه به ارزش تاریخی و ادبی کتاب تاریخ بیهقی در این جستار سعی شده است نمونههایی از ترکیبات اسمی آمده در آن را ذکر و اشاراتی به کارکردهاي آنها کنیم. پس در این گفتار مبحثی از علم دستور مطرح میشود که آن را در کتب دستور با عنوان مبحث ترکیبات اسمی در بخش وابستههاي پسین، مضاف الیه آوردهاند. با توجه به این کتاب دستور زبان فارسی نوشتهي وحیدیان کامیار را اساس کار خود قرار دادهایم. ابتدا براي درك بهتر موضوع براساس ساختار و معناي - تعلقی و غیر تعلقی - ترکیب اسمی و با توجه به مضاف الیه - اسم عام و خاص بودن - دستهبنديهایی صورت داده و سپس جداگانه به بررسی کارکردهاي این دستهها بر محور همنشینی و جانشینی در تاریخ بیهقی پرداخته شده است.
براي این کار مسالهي معنی را از دید روابط مفهومی و در سطح واژگان نظام زبان مورد بررسی قرار دادهایم. به روابطی توجه خواهیم کرد که شمول معنایی، هم معنایی، هم آوا، هم نویسی، چند معنایی، تقابل معنایی، جزء واژگی شناختهترین آنها به حساب میآید. این موضوع در کتب دستور در بحث وابستههاي پسین مطرح شده است اما به صورت مجزا تا به حال آن را بر کتاب تاریخ بیهقی بررسی نکردهاند که ما در این مقاله به آن خواهیم پرداخت.
طرح مسأله
کلمات مستقل در زبان فارسی بر پنج قسماند: فعل، اسم، صفت، قید، صوت. - فرشید ورد، - 165 :1384 ترکیب اسمی، باتوجه به نامش مربوط به مبحث »اسم« میشود. در دستورهاي زبان فارسی تعاریف گوناگونی براي اسم آوردهاند. مانند: »کلمه را اگر بتوان در یکی از نقشهاي نهاد، مفعول و متمم و مسند و منادا در جمله به کار برد، اسم است و آن از جهات وابسته پذیري، شمار، معرفه، نکره، اسم جنس، عام و خاص و ساخت، بررسی میشود. ترکیب اسمی مربوط به بخش وابسته پذیري اسم است به این معنا که »گروه اسمی از یک اسم به عنوان هسته تشکیل میشود که میتواند یک یا چند وابسته بگیرد. وابستههاي اسم دو گونهاند: پیشین و پسین« - همان: - 69 همچنین اسم از نظر اجزاء تشکیل دهندهي خود چهار نوع است: ساده، مرکب، مشتق و مشتق مرکب
ترکیبات اسمی
در ترکیبات صحبت از چگونگی پیوند کلمات و نقش کلمات در داخل ترکیبها در میان است - شفائی، - 135 : 1363 ترکیبات اسمی با عنوان ترکیبات اضافی، که به بخش وابستههاي پسین مربوط میشود، شناخته شدهاند. مضاف الیه گروه اسمی یا اسمی است که پس از حرف اضافهي کسره بیاید. اسمی که مضاف الیه داشته باشد مضاف نام دارد و نسبت دادن مضاف الیه به مضاف، اضافه نامیده میشود
براي شناخت بهتر و خطا نکردن در تشخیص ترکیب اضافی از ترکیب وصفی ابتدا باید صفت را از مضافالیه بازشناخت. راههاي تشخیص این دو از هم: »الف - بعد از مضاف »ي« نکره نمیآید اما بعد از موصوف میآید. ب - صفت را نمیتوان جمع بست اما مضاف الیه را میتوان جمع بست. پ - بعد از مضاف الیه تکواژ »تر« نمیآید اما پس از صفتهاي سنجشپذیر میآید.
ضمناً بین ترکیبات اسمی و کلمات مرکب فرق است: »کلمات مرکب ازترکیبها به وجود آمدهاند ، منتها به مرور زمان و در اثر تکامل عادي هر زبانی ترکیبهاي معینی در معرض یک رشته دگرگونیهاي صوتی، معنایی و دستوري قرار گرفتهاند که به کلی از منشأ اصلی خود دور گشته، به صورت کلمات مرکب درآمدهاند.« - شفائی، - 136 : 1363 اسم مرکب از دو یا چند تکواژ قاموسی / آزاد تشکیل میشود و نمیتوان بین اجزاي آن عنصر آورد و آن را گسترش داد
انواع اضافه
انواع اضافه از نظر »رابطهي مضاف با مضاف الیه دو نوع است: تعلقی و غیرتعلقی. در اضافهي تعلقی بین مضاف و مضافالیه رابطهي مالکیت یا وابستگی وجود دارد، اما در اضافهي غیرتعلقی چنین رابطهاي نیست.«
براي تشخیص این دو از هم راههایی وجود دارد: »الف - در اضافهي تعلقی میتوان مضاف الیه را جمع بست. ب - اگر به هر دلیلی مثل خاص بودن نتوان مضاف الیه را جمع بست، با جابجایی مضاف و مضاف الیه در اضافهي تعلقی و افزودن »دارد« میتوان یک جمله سه جزئی مفعول دار ساخت.« - همان: - 80 اضافههایی که این قواعد دربارهي آنها صدق نمیکند، غیرتعلقی اند.
به ترکیبهاي چند عنصري اضافهاي، مضافالیه مضافالیه گویند که تحت عنوان وابستههاي وابستههاي اسم قرار میگیرند، یعنی هر وابسته در صورت لزوم میتواند خود، وابسته داشته باشد. - همان: - 88 این نوع از اضافهها نیز به دو گروه تعلقی و غیر تعلقی تقسیم میشوند. بنابراین ترکیبات اسمی شامل اضافههاي تعلقی و غیرتعلقیاند. در اضافهها مضاف الیه، اسم است. میدانیم که در ترکیبات اضافی میتوان به جاي اسم از جانشین آن استفاده کرد. این جانشین میتواند ضمایر باشند.
جانشینی و همنشینی کلمات مربوط به نحو میشود. »نحو وظیفهي خلاقیت جملههاي نامحدود زبان را بر عهده دارد که با فراگرفتن این مجموعهي سامانمند ذهن بشر قادراست که تمامی عواطف و احساسات و استدراکات خود را حتّی براي اولین بار با آن روبرو میشود در قالبهاي زبانی بریزد و بیان کند.
زبان بر روي دو محور عمل میکند: محور همنشینی و جانشینی. - همان: - 50 یعنی قابلیت ارائه مفاهیم مختلف به خود واژه به تنهایی مربوط نمیشود بلکه از رابطه همنشینی آن با عناصر دیگر بر روي زنجیر گفتار ناشی میگردد. - همان: - 199 رابطه همنشینی رابطهي کلماتی است که بر روي محور همنشینی - زنجیر گفتار یا رشتهي سخن - قرار میگیرند و مکمل یکدیگرند. - همان: - 51 پس اگر چنانچه یکی از واحدهاي همنشین تغییر یابد یا حذف شود درمفهوم پیام نیز تغییر یا خلل ایجاد میشود.
برعکس این مورد در محور جانشینی یکی از اجزا مانع حضور اجزاي دیگر میشود. به همین دلیل رابطهي هریک از اجزاي پیام را با دیگر اجزاي مقولهي دستوري خود که میتوانند به جاي یکدیگر بیایند و معنی جمله را تغییر دهند، رابطهي جانشینی میگویند
رابطهي همنشینی بر اساس روابط اجزاي حاضر در پیام است. رابطهي جانشینی رابطهي بین اجزایی است که روي یک محور عمودي قرار دارند. براساس قواعد ترکیبی و نحوي زبان، ترکیب کلمات و آفرینش اضافات را میتوان بدست آورد. بر اساس ساختار ترکیب اضافی، مضافالیه ممکن است اسم عام یا خاص یا ضمیر شخصی یا ضمیر مشترك یا اسم مبهم باشد. در ادامه کارکرد این ترکیبات بر محور همنشینی و محور جانشینی در کنار نمونههاي آورده شده از کتاب تاریخ بیهقی ذکر شده است:
- 1 انواع اضافههاي تعلقی به همراه کارکردشان در جمله:
ساختن اضافههاي تعلقی با الگوي اسم + اسم عام: عام اسمی است که افراد یک رده یا طبقه را شامل میشود و نکره و جمع بسته میشود.
نه بر گزاف است حدیث پادشاهان - بیهقی، - 17 :1386 رابطهي مفهومی بین دو واژه، عضو واژگی است. این رابطه، رابطهي میان واژهاي را به مثابهي یک عضو نسبت به واژهاي مینماید که به مجموعه آن اعضا دلالت دارد.
