بخشی از مقاله
چکیده
منظومه آبی شوشتر به عنوان بزرگترین معماری و سیستم آبرسانی سنتی و دستکند دنیا دارای عملکردی فوق العاده است که شناخت و آگاهی از چگونگی فعالیت این منظومه نیاز به مطالعات و بررسیهای بسیار دارد.
یکی از مهمترین اجزای سازه های آبی شوشتر - منظومه آبی شوشتر - ، کانالهای زیر زمینی و دستکندهایی هستند که کار انتقال آب در بخشهای مختلف را انجام می دهند. کانالهایی که عدم وجود آنها در بسیاری موارد سبب رکود و ناکارآمدی سازه ها می گردد. از جمله این کانالها، کانالهای واقع در مجموعه آسیابها و آبشارهای شوشتر هستند که نقش بسزایی در مدیریت منابع آبی مورد نیاز مجموعه و کارکرد آن دارند. در این مقاله به شناخت این کانالها و نحوه عملکرد آنها پرداخته خواهد شد و همچنین تأثیر آنها بر میزان آب انتقالی بررسی می گردد.
آنچه در این مقاله به عنوان هدف نهایی دنبال خواهد شد؛ نقش این کانالها در کنترل و انتقال آب از بالا دست به پایین دست نهر گرگر و تاثیر آن بر فعالیت آسیابهای موجود و مدیریت میزان آب مورد نیاز آنها در مجموعه آسیابها خواهد بود.
-1 مقدمه
شوشتر شهری با مساحت حدود 147 هکتار در شمال شرقی خوزستان واقع شده است. رودخانه کارون در شمال این شهرستان قرار گرفته که پس از ورود به دو شاخه گرگر و شطیط تقسیم شده که این امر باعث جهت گیری و شکل گیری این شهرستان در حاشیه رودخانه مذکور شده است. رودخانه کارون شهر را همچون جزیره ای در خود جای داده است. رودخانه شطیط از شمال غربی این شهرستان عبور کرده و به عنوان شاخه اصلی کارون محصوب می شود، گرگر کانالی است که به صورت دستکند جهت آبیاری دشتهای پایین دست رودخانه حفر گردیده که بافت قدیم در کنار این کانال دستکند بنا شده است بر روی این کانال در طول سالیان دراز با توجه به نیاز و خواسته های افراد ساکن منطقه و اهداف مختلف، سازه های آبی ایجاد شده است که در زیر به پاره ای از دلایل ایجاد این سازه ها اشاره می کنیم:
الف-کنترل و هدایت آب به دشتهای پایین دست جهت آبیاری زمینهای کشاورزی
ب- ایجاد قطبهای صنعتی و چرخاندن چرخ آسیابها که سبب ایجاد شغل و پویایی اقتصاد شده است - بعنوان مثال مجموعه آسیابها و آبشارها -
ج- مدیریت و بهره برداری مناسب از آب
د- استفاده از آب جهت ایجاد برق و نیروی الکتریسیته - نیروگاه برق آبی مستوفی واقع در آسیابها و آبشارها که به عنوان دومین نیروگاه برق آبی کشور احداث شده است -
قرارگیری این سازه ها در امتداد همدیگر و به صورت یک مکانیزم یکپارچه باعث شده که تمامی سازه های مذکور با همدیگر عمل کنند و از کار افتادن یا واژگونی یک سازه کل عملکرد این مجموعه را مختل می نماید، به این ترتیب که پل بند شادروان - نهر داریون-بند میزان سازه هایی هستند که به صورت مستقیم با یکدیگر تعامل داشته و عملکرد آنها به این شکل است که پل بند شادروان وظیفه کنترل و بالا آوردن سطح تراز آب را بر عهده داشته تا نهر داریون که در تراز بالاتری از این دو سازه قرار دارد آبگیری خود را انجام داده و بند میزان وظیفه تقسیم و هدایت آب به صورت 2 دانگ در رود گرگر و 4 دانگ در رودخانه شطیط را بر عهده دارد.
لازم به ذکر است که مجموعه سازه های مذکور که متشکل از 13 اثر تاریخی می باشند با عنوان منظومه آبی-تاریخی شهر شوشتر، دهمین اثر معرفی شده در سازمان جهانی یونسکو به ثبت رسیده است که یکی از این سازه ها مجموعه تاریخی آسیابها و آبشارها می باشند که در بستر کانال دستکند گرگر و 600 متری بند میزان بر روی بستر سنگی - ماسه سنگ- - sandeston بنا شده است. این سازه دارای کانال ها و تونل های زیادی جهت هدایت و کنترل آب می باشد که در زیر به معرفی این مجموعه و سیستم عملکرد آن می پردازیم.
-2 مجموعه آسیابها و آبشارها:
مجموعه آسیابها و آبشارهای شوشتر در جنوب پل بند گرگر واقع شده است و پیشینه ساخت و هسته اولیه آن به دوران ساسانی باز می گردد، اما مرمت ساختمان های کنونی آسیابها بیشتر مربوط به دوره صفوی است. مجموعه تونل ها، آسیاب ها و آبشارها سازه های هیدرولیکی بزرگ هستند که با هدف بهره گیری از قدرت آب رودخانه جهت استفاده های صنعتی ساخته شده اند و آبشارهای مصنوعی آن نیز مناظر بی نظیری را خلق کرده است.
به طور کلی این مجموعه که در حال حاضر تحت عنوان "آبشارها" خوانده می شود، محوطه ای است مشتمل بر 39 آسیاب آبی که آب مورد نیاز آنها از بالا دست رودخانه گرگر توسط سه تونل " بلیتی، دهانه شهر، سه کوره" به پایین منتقل و سپس به شعب فرعی تقسیم می شوند. به طور کلی تمامی شعب وظیفه تأمین آب مورد نیاز آسیابها و چرخاندن چرخ آنها را بر عهده دارند. پس از تأمین آب مجموعه پساب حاصله از طریق این تونلها با شدت زیاد بر سطح رودخانه ریخته که باعث ایجاد و خلق منظره ای زیبا و بی نظیر شده است. بطور کلی این مجموعه نسبت به بافت مجاور بیش از 20 متر پایین تر قرار گرفته است که شامل 3 بخش می باشد:
الف - بخش شمالی که درست در زیر پل گرگرقراردارد و شامل 6 آسیاب است: در این محوطه علاوه بر آسیابها کارخانه نیروگاه برق آبی مستوفی قراردارد که درسال 1332 به منظور ساخت این کارخانه تعدادی ازآسیابهای ضلع شمالی تخریب شدند در زیر پل نیز بقایای تأسیسات تلمبه خانه آب دیده می شودکه در دهه30 به منظور آبرسانی به بافت ساخته شد.این تلمبه خانه ،آب تونل سه کوره را به درون لوله های فلزی پمپاژ و برای مصارف شهروندان به خارج از محوطه هدایت می کرد. شمالی ترین عنصر پل گرگر نیز در شمال این مجموعه قرار گفته است. پل فعلی در دوره صفوی ساخته شد و هنوز بقایای پل به جامانده از دوره ساسانی بر دیواره شرقی محوطه دیده می شود. آب مورد نیاز آسیابهای محوطه شمالی توسط تونل سه کوره تأمین می شود.
ب - بخش شرقی: در محوطه شرقی 12 آسیاب وجود داشته که در حال حاضر 8 عدد از آسیابها بازسازی و مرمت شده اندآسیابهای این محوطه نسبت به دو محوطه دیگر در عمق بیشتری قرارگرفته اند . این محوطه در گذشته پلکانی داشته که تخریب شده است. آب مورد نیاز آسیابهای این بخش از تونل دهانه شهر تأمین می شود.
ج - بخش غربی: در محوطه غربی بقایای حدوداً 21 آسیاب برجامانده که آب مورد نیاز این آسیابها از تونل سه کوره تأمین میشود.مهمترین عناصر شکل گرفته در ضلع غربی علاوه بر آسیابها و کانالهای دست کند یک پلکان سنگی بسیار بزرگ است که ارتباط بافت قدیم را با ضلع غربی ممکن می کند.بربام آسیابی که در زیر پلکان غربی است چهار طاقی موجود است که در اصطلاح محلی نمازخانه نامیده می شود .
این چهارطاقی ازهمان چهارطاقی های بجا مانده از دوره ساسانی است که نماد چهار عنصر مقدس مذهب زرتشت - آب، باد، خاک و آتش - می باشد. این چهارطاقی ها بعد از ورود اسلام نیز به نمازخانه مکانی جهت خواندن نماز و استراحت آسیابانهای محوطه تبدیل شد. تنها راه ورود به این محوطه از طریق یک پل سنگی با دو دهانه است که در اصطلاح محلی به دوپولون معروف شده است، تأمین می شود.
