بخشی از مقاله
چکیده
زلزله از جمله سوانح طبیعی است که بیشتر شهرهای جهان با آن مواجه هستند. این مسئله عموما با گسترده ترین دخالت های نسنجیده انسانی در محیط طبیعی از جمله ساخت و سازهای بی رویه در حریم گسل، فقدان و یا بی توجهی به ضوابط و استانداردهای ساخت و ساز تشدید می شود. ضرورت کاهش آسیب پذ یری شهرها در برابر زلزله، به عنوان یکی از اهداف اصلی برنامه ریزی کالبد ی، برنامه ریزی شهری و طراحی شهر ی محسوب می گردد.
در این راستا،اولین گام، شناسایی میزان آسیب پذیری عناصر و اجزای فضای شهری و ارزیابی آن براساس مد لهای موجود در جهت تشخیص مناطق و بافتهای آسیب پذیر شهری برای کاهش اثرات زلزله است.روش تحقیق در این پژوهش با توجه به موضوع آسیب پذیری مناطق شهری در برابر زلزله از نوع توصیفی- تحلیلی می باشد که با بهره گیری از روش تحلیل سلسله مراتبی AHP و نرم افزار GIS برآورد مناسبی از آسیب های حوزه میانی غربی مشهد در برابر زلزله ارائه شده وباتوجه به نتایج تحقیق ناحیه جنوب شرقی محدوده میزان آسیب پذیری بسیار بیشتر از سایر مناطق حوزه می باشد. و در ناحیه جنوب غربی و شمالی حوزه میزان آسیب پذیری کمتر از سایر مناطق می باشد.
-1مقدمه
-1-1 بیان مسئله
زلزله پدیده ای است طبیعی که بی توجهی به آن خسارات جبران ناپذیری به دنبال خواهد داشت. وقوع زلزله های شدید بشر را بر آن داشته است که در فکرتدوین یک برنامه زیربنایی برای کاهش خطرات و آسیب های ناشی از آن باشد. ویژگی های زمین ساخت کشور، زلزله را به عنوان یکی از مخربتر ین عوامل انهدام حیات انسانی مطرح نموده است .
اگر چه زلزله همواره در زمره ی پیچیده ترین پدیده های طبیعی مورد توجه متخصصان و کارشناسان بوده و در سال های اخیر با افزایش دانش و معلومات بشر در رابطه با شناسایی زمین لرزه و علل بروز آن بحث های متفاوت و مطالعات گسترده ای صورت گرفته ولی کماکان پیش بینی زمان وقوع حتمی آن امکان ناپذیر است.زلزله به عنوان پدیده ای طبیعی، زمانی مخاطره آمیز و بحران آفرین است که جامعه واقع در معرض آن،
نسبت به آن آسیب پذیر باشد.
زلزله یکی از مخاطرات طبیعی است که همواره احتمال رخ دادن این حادثه طبیعی به ویژه زمانی که شرایط رخ دادن آن، از جمله وجود گسلهای متعدد فراهم باشد، وجود دارد بررسی وضعیت گسل های راندگی و صفحات رورانده در دشت مشهد، نشان دهنده این است که راندگی ها از سه نسل عمده تشکیل شده اند؛ نسل او ل را راندگی های شکل پذیر، نسل دوم را راندگی های شکل پذیر شکننده و نسل سوم را راندگی های فلسی شامل می شوند. از مهمترین گسل های موجود می توان به گسل جعفری، احمدآباد، خیرآباد و مانسار - شاخه ای فرعی از گسل اصلی خیرآباد - . اشاره کرد.
مشهد مقدس کلانشهری است: با هویت منحصر به فرد مذهبی-زیارتی و فرهنگی در مقیاس ملی و جهانی پیشتاز توسعه پایدار شهری در سطح ملی با رویکرد جهانی و با اتکا به اقتصاد دانش محور، صنایع پیشرفته و خدمات برتر به ویژه خدمات زیارتی، گردشگری فرهنگی و گردشگری طبیعی دارای فضاهای شهری با هویت، فعال، سرزنده، ایمن و خاطره انگیز برای تمام شهروندان، زائران، گردشگران و مسافران. لذا ضرورت امنیت همه جانبه برای کلانشهر مشهد امری مهم است.
لذا برای دست یابی به این امر، می بایست راهکارها و سیاست هایی اتخاذ شود تا علاوه بر کاهش بروز خطر، کاهش خسارات احتمالی را نیز در بر داشته باشد. در ادامه این پژوهش، به منظور دست یابی به این هدف، حوزه میانی غربی یکی از حوزه های برنامه ریزی شهر مشهد، را به عنوان نمونه مورد بررسی قرار داده شده است.
-1-2سوابق پژوهش
سیلاوی ، طلوع و همکاران - - 1384 تهیه نقشه آسیب پذیری لرز ه ای با استفاده از روش های تصمیم گیری چند معیاره مبتنی بر ریاضیات بازه ها و سیستم های اطلاعات مکانی[1]، آقا طاهر، رضا و همکاران - 1385 - ، وزن دهی فاکتو رهای موثر در آسیب پذیری لرزه ای شهر تهران[2]؛احد نژاد و همکاران - - 1386 ارزیابی آسیب پذیری سکونتگاه های حاشیه ای و غیر رسمی در برابر زلزله با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی[3[؛ احد نژاد روشتی، محسن و همکاران - - 1389 مدل سازی آسیب پذیری شهرها در برابر زلزله با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی.
عابدی - 1385 - بررسی اثرات ناشی از تخریب ساختمانها پس از قوع زلزله در معابر شهری نمونه موردی: محله چیذر منطقه 1 تهران[5]، زهرائی، ارشاد - - 1384 بررسی آسیب پذیری لرزه ای ساختمان های شهر قزوین که در آن آسیب پذیری لرزهای انواع ساختمانهای شهر قزوین با استفاده از روش آریای اصلاح شده در نمودارهای ستونی به طور مستقل ارائه شده است.
-2مواد و روش ها
-1-2روش تحقیق این پژوهش در زمره پژوهش های کاربردی قرار خواهد گرفت .از نظر
ماهیت، نظر به اینکه تحقیق حاضر تنها در پی درک و شناخت نیست و اموری چون شناخت و تحلیل، ارزیابی و تدوین اصول در کنار یکدیگر مد نظر می باشند، لذا در زمره پژوهش های توصیفی و تحلیلی قرار می گیرد .نخستین روش مورد استفاده در این مطالعه، روش پژوهش توصیفی است .این روش، به دنبال توصیف و توضیح شرایط موجود است .یعنی می کوشد آنچه را که هست کشف کند و به نحوه شکل گیری پدیده بپردازد .در حقیقت، پژوهش توصیفی، توضیح و توصیف واقع است بدون اینکه دخل و تصرفی در آن انجام دهد .بنابراین با کاربرد روش توصیفی، این مطالعه به دنبال شناخت و توصیف وضع موجود است. روش تحقیق تحلیلی روش تحقیق دیگری است که به اقتضاء موضوع این مطالعه مد نظر خواهد بود. این روشعمدتاً در جهت تحلیل وضع موجود و تبیین شرایط آن با توجه به رویکرد نظری و اهداف مطالعه مورد استفاده قرار خواهدگرفت.
2-2تجزیه و تحلیل اطلاعات روش کار در بخش اول بدین شرح است نخست با استفاده از روش
دلفی اقدام به تهیه فهرستی از عوامل و فاکتورهای تاثیرگذار در ارزیابی آسیب پذیری مناطق شهری در شرایط بحران نموده و در اختیار صاحب نظران قرار گرفته و بازخورد حاصل از ان به عنوان جمع بندی نهایی شاخص ها ، زیرشاخص ها و اهمیت آنها به عنوان خروجی این مرحله حاصل می گردد .
بر اساس روند ذکر شده اقدام به تهیه فهرستی از عناصرو فاکتورهای تأثیرگذار شده در ادامه با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی - - AHP ارزش گذاری و با استفاده از نرم افزار GIS پهنه بندی وضعیت حوزه به لحاظ شاخص های آسیب پذیری تهیه گردیده است.
-3-2 معرفی حوزه میانی غربی مشهد طرح جامع، بر اساس شاخص های محیطی، کالبدی-فضایی،
کارکردی، اقتصادی، اجتماعی-فرهنگی و مدیریتی، و نیز در چارچوب اهداف، راهبردها و سیاست های الگوی عمومی توسعه و عمران کلانشهر مشهد، پهنه این شهر را به هفت حوزه برنامه ریزی و مدیریت تقسیم کرده است. این هفت حوزه عبارتند از:
حوزه مرکزی، حوزه میانی غربی، حوزه میانی شرقی، حوزه جنوب شرقی، حوزه جنوب غربی، حوزه شمال شرقی و حوزه شمال غربی. حوزه میانی غربی با واقع شدن در دل شهر و با مساحتی بالغ بر 4011/5 هکتار نقش و جایگاه ویژه ای را در سطح شهر مشهد به لحاظ موقعیت مکانی به خود اختصاص داده است.
این حوزه با همجواری و ارتباط با تمام حوزه های دیگر، برخورداری از مهمترین کاربری های شهری - بجز حرم مطهر امام رضا - ، وجود تعداد و سهم قابل توجهی از باغات وسیع شهر، وجود محلات با هویت سکونتی، استقرار 19 ایستگاه مترو و امکانات ناشی از آن، وجود برخی از بهترین خیابان ها سرزنده شهری، وجود محلات با هویت مسکونی، وجود منطقه گردشگری هویت بخش مشهد یعنی کوهسنگی و باتوجه به برخورداری از تعداد وسیع دیگری از امکانات، مطابق دورنمایی که طرح جامع ترسیم می کند:
حوزه میانی غربی، »قلب و مرکز ارائه خدمات مکمل و عالی شهری و فراتر« خواهد بود.نقشه شماره 1 از نظر منطقه بندی شهرداری این حوزه شامل بخش اعظمی از مناطق 1 و2و8 می باشد که به ترتیب %35 آن در منطقه1، %45 در منطقه 2 و %20 باقیمانده در منطقه 8 واقع شده است
-4-2 تبیین رابطه شهر و آسیب پذیری از زلزله
زلزله پدیده ای طبیعی است که به خودی خود می تواند قابلیت ایجاد بحران را نداشته باشد.آمادگی و برنامه ریزی دقیق برای تخمین آسیب پذیری و کنترل و کاهش عواقب زمین لرزه می تواند تعین کننده درجه بحران باشد. اهمیت توجه به معضل بلایای طبیعی از جمله زلزله تاحدی است که مجمع عمومی سازمان ملل متحد در دسامبر 1987 دهه 1990 تا 2000 را به عنوان دهه بین المللی کاهش بلایای طبیعی اعلام نمود
هنگام وقوع زلزله در مدت زمان بسیار کم به علت ناپایداری عناصر و فضاهای شهری در برابر نیرو های زلزله و عدم آگاهی مردم، آسیب های فیزیکی به اشکال گوناگون در محیط شهری حاصل می گردد. آسیب های فیزیکی، سبب ایجاد آسیب هاس اجتماعی و اقتصادی و از کار افتادن سیستم شهری می گردند[8] ارزیابی خطر پذیری لرزه ای با اطلاعات مربوط به چهار عنصر که عبارتند از:
خطرات لرزه ای، در معرض خطر بودن، مکان و آسیب پذیر بودن، ارتباط دارنند. عنصر اول، یعنی خطر لرزه ای؛ را می توان به صورت خطرات اولیه و اصلی - مانند شکست گسل یا ارتعاشات زمین - یا خطرات ثانویه - ماند روانگرایی، زمین لغزش - و نهایتاّ خطرات متعاقب - مانند سیل ناشی از شکست سد، آتش سوزی ناشی از گسیختگی خطوط گاز و غیره - تقسیم بندی کرد.
عنصر دوم، یعنی در معرض خطر بودن؛ ترکیبی از ارزش کلیه سازه ها و محتویات آنها، وقفه در مشاغل، تعداد افراد و غیره می باشد. عنصر سوم، یعنی مکان؛ میزان در خطر بودن را نسبت به سر منشأ وقوع خطر مشخص می کند. عنصر چهارم، یعنی آسیب پذیری؛ به صورت میزان خسارات های وارد آمده به یک عنصر در معرض خطر یا به مجموعه ای از چندین عناصر، که از یک زمین لرزه به بزرگی و شدت مشخص نتیجه می گردد، تعریف می شود
در ذیل برخی از عمده ترین دیدگاه ها، مفاهیم و عناصر آسیب پذیری در زمینه مباحث شهرسازی شامل نقش برنامه ریزی کاربری زمین، تراکم ها، فضاهای باز شهری، شبکه ارتباطی و دسترسی ها و تأسیسات زیر بنایی مورد بحث و تبیین قرار می گیرند. ابعاد کالبدی را شاید به عنوان محسوس ترین نقش شهرسازی در کاهش اثرات زلزله دانست. فرم، شکل و کالبد شهر شامل عناصر مختلفی می شوند که سازماندهی آنها از طریق برنامه ریزی شهری و طراحی شهری صورت می گیرد.
این بخش می تواند از طریق تقسیمات کالبدی شهر و نظام محله بندی، نظام شبکه های ارتباطی و سلسله مراتب، مراکز شهری، سطوح پر و خالی، بخش ها و محله ها، نشانه های شهری، نظام قطعه بندی و بلوک بندی، الگو های مختلف بافت شهری، فضاهای باز شهری، تراکم های جمعیتی و ساختمانی، پراکنش کاربری ها و سرانجام جهت گیری گسترش رشد شهر پیاده شود
قابلیت گریز و امکان پناه گیری به دسترسی کافی بستگی دارد. نحوه مجاورت قطعات تفکیکی با گذر، همجواری فضا های باز و ساخته شده هر قطعه با گذر و نیز درجه محصوریت معابر مورد برسی قرار می گیرد. الگوی فضا های باز در کل سطح بافت بخش های مسکونی، عامل دیگری در افزایش کارایی بافت هنگام سوانح طبیعی است. موقعیت و سطح قرار گیری فضا های باز و همجواری فضا های باز و همجواری با ساختار ها با عوارض طبیعی با توجه به وسعت آن می توانند موجب آسیب فضا های باز شود
تراکم جمعیتی بالا در شهر به معنای خسارت های بیشتر به هنگام وقوع زلزله است و این علاوه بر از بین رفتن تعداد بیشتری از مردم در اثر فرو ریختن به دلیل بسته شدن راه ها و معابر و کاهش امکان گریز از موقعیت های خطر ناک و دسترسی به مناطق امن و نیز مشکل شدن نجات مجروحان در اثر مسدود شدن راه ها ی ارتباطی است.
در رابطه با نقش فضا های باز شهری می توان گفت که از عمده ترین عملکرد های فضا های باز در هنگام بروز زلزله جدا ساختن یک منطقه دارای پتانسیل خطر از دیگری و بدین ترتیب متمرکز کردن فعالیت نیرو های مخرب و جلوگیری از توسعه زنجیره ای وقایع می باشد. پارک های بزرگ شهرها می توانند به عنوان پایگاه امدادرسان نیرو های عمل کننده و نیز در صورت امکان برای اسکان های بزرگ و اوردوگاهی مورد استفاده قرار گیرند.
پارک های متوسط و کوچک نیز علاوه بر استفاده نیرو های امداد رسان به خوبی می توانند به عنوان مکان های تخلیه در مرحله امداد و نجات و نیز مکان های اسکان موقت مورد بهره برداری واقع شوند. - عزیزی - . برخی از ویژگی های یک فضای باز برای پناه گیری و یا اسکان اضطراری یا موقت را می توان در وسعت کافی، عدم وجود تاسیسات خطر زا در مجاورت آن، نداشتن موانعی که مانع تردد و استقرار افراد شود، مصون بودن از خطر سیل یا آبگرفتگی و نظایر آن برشمرد.
شبکه ارتباطی شهر، نقش حساسی در آسیب پذیری شهر در برابر زلزله دارد. اولین موضوع در رابطه با شبکه ارتباطی و دسترسی ها در مقابله با زلزله به سلسله مراتب آنها ارتباط پیدا می کند که از بالا ترین سطح در مقیاس منطقه و شهر تا دسترسی به واحد های مسکونی قابل ملاحظه است. عناصر و موضوعات شبکه ارتباطی و دسترسی ها را می توان به صورت ذیل نام برد:
سلسله مراتب با تنوع و تعدد در دسترسی ها، نحوه دسترسی به واحد های مسکونی در شرایط بحرانی زلزله، احتمال قطع دسترسی ها و انسداد - امدادو نجات - ، دسترسی سهل نیروهای امدادی به شبکه های حیاتی، عرض، طول و شیب معابر، تناسب ارتفاع جداره ها، فاصله تقاطع ها، فضاهای باز فرود هلی کوپتر، موقعیت فرودگاه و ایستگاه های راه آهن، شبکه های حمل و نقل عمومی، سرانه و درصد شبکه ارتباطی
-5-2ارزیابی آسیب پذیری حوزه میانی غربی از زلزله
باتوجه به نقشه شماره 3 که پهنه بندی خطر زلزله در سطح حوزه را نشان می دهد لزوم بررسی آسیب پذیری حوزه میانی غربی مشهد در برابر زلزله مطرح می شود.آسیب پذیری تابعی از عوامل متعدد است که در این تحقیق شش معیار در نظر گرفته شده است.
