بخشی از مقاله
چکیده
رودخانه کارون در حیات آبزیان در مناطق لب شور تاثیرگذار بوده و هرگونه تغییرات کمی و کیفی در رودخانه کارون میتواند حیات آبزیان مناطق لب شور را با خطرات جدی روبرو کند که متاسفانه در سالهای اخیر این تاثیرات بسیار شدید بوده است. ماهی صبور یکی از ماهیهای مفید این رودخانه می باشد که که عصاره آن باعث کاهش چربی، پیشگیری از تجمع پلاکت ها و انعقاد خون می شود این نوع ماهی مهاجر برای رشد و زیست در دریای آب شور و برای تخم ریزی باید به رودخانه آب شیرین - رودخانه های اطراف آبادان و اروندکنار - مهاجرت کنند که به دلیل ساخت سد بر روی رودخانه ها این نوع ماهی برای ورود و تکثیر در آبهای شیرین رودخانه با مشکل رو به رو است.
آلودگی های ناشی از پالایشگاه آبادان، شرکت های صنعتی و دیگر آلاینده ها در رود خانه های استان از قبل وجود داشته ولی تاکنون باعث نابودی یا انقراض این گونه از ماهی ها نشده است. روند کاهش صید ماهی صبور از سال 83 آغاز شد به طوری که در آن سال 1 هزار و 646تن ماهی صید شد ودر سه ماه اول امسال 977 تن صید شد که نسبت به سه ماهه سال گذشته 31 درصد کاهش یافته است. با وجود کاهش صید این گونه ماهی در سالهای اخیر یکی از مسائل نگران کننده که باعث خطر انقراض این آبزی و حذف آن از سفره های مردم گردیده، شوری آب است. سدهایی که روی رودخانه احداث میشود و از ورود آب به رودخانه جلوگیری میکند سبب تهدید نسل این ماهیها شده است؛
احتمال انقراض ماهی صبور، با توجه به احداث سدها بر روی رودخانه و جلوگیری از ورود این ماهی به رودخانه ها را از عوامل کاهش شدید این نسل از ماهی ها می باشد. ماهی باید بتواند به رودخانه آب شیرین بیاید اما هم اکنون راهش به وسیله سدها بسته است، به طوری که دیگر امکان تکثیر برای این ماهی فراهم نیست. علاوه بر این دبی آب رودخانه و کیفیت آب نیز بسیار کاهش یافته؛ به عبارتی بالابودن شوری آب و آلودگیهای رودخانه نیز مانع تکثیر این ماهی شده است.
کاهش دبی رودخانه کارون باعث کاهش تولید آبزیان و بروز تلفات به دلیل افزایش غلظت آلودگی و محدودیت در توسعه آبزی پروری شده است. خوزستان به عنوان قطب آبزی پروری کشور محسوب می شود، عدم ورود آب کارون از نواحی بحره، سلمانه و مارد به دلیل سد سازی و هدایت از سرشاخه ها، ورود پساب های نیشکر و تبعات آن باعث کاهش گونه های ماهی شده است. شاخصهای بیولوژیکی و جمعیتی ماهی صبور کاهش شدید دارد که نشان میدهد با توجه به تشدید این اتفاقات در آینده نه چندان دور این کاهش ذخیره بیشتر خود را نشان میدهد و این روند در آینده مشکل جدی برای صبور ایجاد میکند و امیدواریم با انجام راهکارهای موثر جلوی خطر انقراض این ماهی خوش طعم گرفته شود.
مقدمه
طبیعتی که در آن زندگی میکنیم وجوه مختلفی دارد که یکی از عوامل مهم زندگی و در تمامی جوامع جاندار اعم از انسانی، جانوری و گیاهی آب است و به عبارت بهتر یکی از مهمترین فاکتورهای وجود یا عدم آن میباشد. آب در دریاها و رودخانهها با اعماق مختلف در جریان است و انواع آبزیان گوناگون متناسب با دما، عرض جغرافیایی، عمق و یا ارتباط با خشکیها و بسترهای زیستی و نیز ارتباط با گیاهان آبزی و نوع بسترهای مربوط و.... در آن در تکاپوی ادامهی حیات میباشند.
گونه های مختلف زیستی با این شبکهی گسترده در ارتباطند که این ارتباط، ضامن ادامهی حیات و گسترش است. از سوی دیگر رودخانهها به عنوان مهمترین بستر تأمینکنندهی نیاز آبی آدمی به شمار میرود و حضور آبزیان که بخشی از مثلث انرژی و تأمین خوراک آدمی و جانداران دیگر است در بستر رودخانهها اتفاق میافتد. ادامه حیات آبزیان در آبهای شیرین بدون شک متأثر از دما، سرعت جریان و عمق آب و میزان بار آلودگیهای ایجاد شده توسط نوع بشر یا آلودگیهای ناشی از فعالیتهای طبیعی میباشد. نیاز به ذخیرهی آب از هزاران سال پیش مورد توجه قرار گرفته در واقع از زمانی که انسان یکجانشینی و کشاورزی را در پیش گرفت؛ به اهمیت وجود آب در نزدیکی جوامع خود پی برد و در صدد ذخیره و نگهداشت آن بوده است.
از سوی دیگر زیستن در کنار رودخانهها به علت آوردهایی با میزان و نرخ مختلف آب که در برخی مواقع باعث وقوع سیلابها و خسارات ناشی از میگردد؛ از عوامل محدود حیات آبزیان و آدمی میباشد. در طی دورههای گذشته با پیشرفت و توسعه در امر سدسازی و ایجاد بندهای انحرافی و بندهای ذخیرهی آب بر روی رودخانهها، امکان ذخیرهی آب و کنترل سیلابها را فراهم نمود. همچنین در اثر احداث این بناهای غولپیکر امکان تولید برق در ورای جریان آب و نصب توربینهای آبی در مسیر جریان به وجود آمده است.
با احداث سدها و بندها بر رودخانهها، تغییرات فاحشی در در نرخ جریان یا دبی روی میدهد. به عبارت دیگر دبی جزر و مد در رودخانه تنظیم میگردد و با این پروسه سیلابها کنترل میشود و در نتیجهی آن بستر رودخانه از محل احداث بند و یا سد به دو بخش تقسیم میشود که اکولوژی جدید در بالادست سد یا بند و نیز آثار مثبت و منفی به طبع آثار احداث سد در پایین دست روی میدهد. جنبههای مختلف زندگی بشر - کشاورزی، دامپروری، صنعت و ... - و سایر جانداران اعم از گیاهان در خشکیها و همهی جانوران متأثر از آب است.
بخشی از این جانداران ممکن است نیازهای خود را مستقیماً از ریزشهای جوی تأمین نمایند. اما آوردهای رودخانهای علی الخصوص در دشتها و مناطقی که ریزشهای جوی محدود دارد، تأمین کنندهی اصلی نیاز آبی هستند. باید توجه داشت علاوه بر انچه که بیان گشت آب شرب و کشاورزی و دامپروی و صنعت متأثر به آب رودخانههاست. رودخانه کارون پرآبترین رودخانه کشور است و از زردکوه بختیاری سرچشمه میگیرد و در طول مسیر خود شعبههای متعددی را دریافت میکند که در نهایت به جلگه حاصلخیز خوزستان سرازیر میشود.
این رودخانه شهر اهواز را به دو قسمت تقسیم میکند، بهطوری که بیشتر موسسات دولتی و تاسیسات شهری در قسمت غربی رودخانه کارون قرار دارند. اغلب مراکز صنعتی اهواز به نوعی در ارتباط با رودخانه کارون هستند که مهمترین آنان کشت و صنعتهای نیشکر، نیروگاههای رامین و ویس هستند. رودخانه کارون مهمترین عامل رونق کشاورزی در سطح استان خوزستان است؛ به علاوه با ایجاد مراتع غنی در نواحی شمالی استان، توسعه دامپروری را موجب شده است. در واقع بخش اعظم جلگه خوزستان از آبرفتهای رود کارون، کرخه و جراحی به وسعت 41 هزار کیلومتر مربع تشکیل شده است.
روش شناسی
رود کارون تنها رود ایران است که به آبهای بینالمللی و اقیانوس راه دارد. طول این رودخانه 950 کیلومتر است. سرچشمه اصلی رود کارون، آب کاج از زردکوه بختیاری در رشته کوه زاگرس است که با ورود به شوشتر در خوزستان به دو شاخه گرگر و شطیط تقسیم میشود ولی دوباره در جنوب شوشتر به هم متصل شده و سپس رود دز در شمال اهواز به این رودخانه ملحق میشود
علاوه براینها، رود کارون، با ورود به خرمشهر، دو شاخه شده و یکی از شاخه ها به اروندرود در مرز ایران و عراق میریزد و دیگری با ادامه مسیر به خلیج فارس میپیوندد. همچنین رودخانه کارون، تنها رودخانه ایران است که بخشی از آن قابل کشتیرانی است. بدین معنی که؛ آن قسمت از این رودخانه که بین بند قیر و خرمشهر واقع شده و شامل مجموعه آب رودخانه های کارون و دز میباشد، قابل کشتیرانی است و طول این مسیر به طور تقریبی به190 کیلومتر میرسد. مسیر عبوری رودخانه کارون از شهرستانهای شهرکرد، بروجن، لردگان، ایذه، مسجد سلیمان، شوشتر، اهواز و خرمشهر، استانهای چهار محال و بختیاری و خوزستان است.
این رودخانه دایمی است و حوزه آن خلیج فارس و دریای عمان است. طول آن 890 کیلومتر و ارتفاع سرچشمه 3000 متر می باشد و مسیر کلی آن نخست جنوب خاوری سپس باختری و شمال باختری است و در شهرستان های شوشتر و اهواز و خرمشهر جنوب باختری است. سواحل این رودخانه چشماندازهای زیبایی دارد. روزانه20 هزار مترمکعب آب از رودخانه کرخه توسط آبراهی به نام کانال شهید چمران به رودخانه کارون منتقل میشود.
زمانی کارون عریضترین و پرآبترین رودخانه ایران بود. اما امروز بیشتر از آنکه شبیه یک رود پرخروش باشد، به نهر کم آب و کوچکی می ماند که برای دفع آب های سطحی ساخته شده است. سدهای مختلفی بر روی این رودخانه ساخته شدهاند که مهمترین آنها، سدهای کارون 1، کارون 3، کارون 4، مسجدسلیمان و در پایینتر، سدهای گتوند علیا و سد تنظیمی گتوند میباشند. رود کارون در سنگ نوشته های باستانی کرن، کرنک و کوهرنگ نامیده شده و اولین تمدنهای بشری درکنار آن شکل گرفته است این رود با درازای 950 کیلومتر طولانی ترین رودی است که تنها در داخل ایران قرار دارد و همچنین تنها رود ایران است که بخشی از آن قابل کشتیرانی است.
آب آشامیدنی کلانشهر اهواز از رودخانه کارون تامین میشود. سرچشمه شاخه های اصلی کارون - ارمند و بازفت - و چشمه دیمه، زردکوه بختیاری در استان چهار محال و بختیاری است ولی شاخههای فرعی آن از کوههای گوناگون سرچشمه میگیرند. این رود، پس از گذر از مناطق کوهستانی و پر پیچ و خم، در منطقهای به نام گتوند وارد دشت خوزستان میشود. رود کارون در شمال شوشتر به دو شاخه تقسیم میشود که در جنوب شوشتر با یکدیگر پیوند می یابند. مهمترین شاخه فرعی کارون، رود دز است که در شمال اهواز به کارون می پیوندد.
رود کارون در مرز ایران و عراق، به اروندرود پیوسته و روانه خلیج فارس میشود. پیچ و خمهای موجود در سر راه این رود، خوزستان را به جلگهای بینظیر تبدیل کردهاست. رودخانه ابتدا در جهت عمومی شمال غرب و سپس در جهت جنوبی از میان بلندی و پستی های زاگرس به سمت جلگه خوزستان حرکت کرده و پس از خروج از کوهستان و اتصال تعداد زیادی رود به آن، در شمال شوشتر به دو شعبه تقسیم می شود.
شعبه خاوری گرگر یا دودانگه و شعبه باختری که بزرگ تراست شطیط یا چهاردانگه نامیده میشود. دو رود منشعب شطیط و گرگر و رودخانه دز که بزرگترین ریزآبهای کارونند در حوالی محلی به نام بند قیر در نزدیکی شوشتر بهم متصل میشوند و کارون بزرگ و حیات بخش را میسازند. پس از آن رودخانه وارد اهواز میشود و با مشروب ساختن نواحی حاشیه ای شهر، از وسط آن عبور کرده و از سمت جنوب شهرستان به سمت خرمشهر جریان می یابد. در شرق شهر خرمشهر به دو شاخه تقسیم میشود. شاخه غربی به نام بهمنشیر به جنوب غربی جریان یافته و از طریق خورموسی به خلیج فارس راه مییابد و شاخه شرقی از جنوب خرمشهر گذشته و به اروند رود میریزد.
آلودگی آب کارون
منظور از آلودگی آب، آلودگی شیمیایی، میکروبی و آلودگی با مواد زاید آب دریاچهها، رودخانهها، اقیانوسها و آبهای زیرزمینی است. هنگامی که آلودگیها به طور مستقیم یا غیر مستقیم بدون تصفیه از مواد ترکیبی مضر در آبها تخلیه میشوند، آلودگی آب ها بیشتر میشوند. آلودگی آب ها بر گیاهان و ارگانیستمهای زندهای درون این آبها اثر میگذارند. تقریباً در همه موارد، این اثرات علاوه بر گونههای منفرد و جمعی، گروههای زیستی طبیعی را نیز تخریب میکند
