بخشی از مقاله
چکیده:
هدف از این مقاله بررسی عدالت ،جایگاه وارزش آن از منظر امام علی - ع - بعنوان حاکم وخلیفه جامعه اسلامی است و این که دیدگاه امام علی - ع - نسبت به حکومت وعلل پذیرش آن چگونه است؟ دراین ماله به ارزش حکومت از دیدگاه امام - ع - و این که آن حضرت حکومت را فقط به خاطر اقامه عدالت پذیرفته است، پرداخته شود.
مقدمه: یکی از مسائل عمده ومهمی که بشر امروزه با آن مواجه است بحث عدم عدالت درنظام های اجتماعی است.مسلما انسان عادی به تنهایی قادر به حل مشکلات خود نبوده وباید از رهنمودهای دین وبزرگان دین یاری بجوید با نگاهی به گذشته می خواهیم ببینیم بزرگان دینی از جمله امام علی - ع - چه نگاهی به مسئله عدالت داشته وآیا عدالت بعنوان یک دغدغه برای ایشان مطرح بوده یا فقط به مسائل اخروی مردم بعنوان امام وهدایتگر ایشان توجه می نمودند؟
با توجه به این فرموده پیامبر - ص - که فقر را عامل ازبین رفتن ایمان معرفی کرده اند باید امام بعنوان حاکم جامعه موانع عدم ایمان که فقر مهمترین آنها میباشد را برطرف می نمودند پس دراین پژوهش به جایگاه عدل وچگونگی اجرای آن پرداخته می شود.
مسلما پژوهشگران زیادی در زمینه عدالت علوی به نگارش دراین زمینه دست زده اند که از جمله می توان به کتابهای زیر اشاره کرد:
یکی از مسائل عمده ومهمی که بشر امروزه با آن مواجه است بحث عدم عدالت درنظام های اجتماعی است.مسلما انسان عادی به تنهایی قادر به حل مشکلات خود نبوده وباید از رهنمودهای دین وبزرگان دین یاری بجوید با نگاهی به گذشته می خواهیم ببینیم بزرگان دینی از جمله امام علی - ع - چه نگاهی به مسئله عدالت داشته وآیا عدالت بعنوان یک دغدغه برای ایشان مطرح بوده یا فقط به مسائل اخروی مردم بعنوان امام وهدایتگر ایشان توجه می نمودند؟مطالعه و بررسی دقیق عدالت اجتماعی از دیدگاه امام علی - ع - از آن جهت مهم است که دوران امامت و خلافت او ابعاد معنوی و اجتماعی عدالت را به طور واضح و روشن بیان می کند و قوانین و حقوق الهی از طریق علم و دانش خود امام به طور مستقیم تبیین می گردد. عدالت اجتماعی در نهجالبلاغه به صورت یک فلسفه و نظریه ی اجتماعی و سیاسی و اقتصادی مورد توجه قرار میگیرد و به صورت یک ناموس بزرگ اسلامی جلوه میکند.
بدون شک علی - ع - تنها حاکم منحصر به فرد در تاریخ است که با نبوغ معنوی و ارزش های انسانی توانست عالی ترین مبنای حکومتی عدل را در زمین ایجاد کند.جست وجوی یک انسان متعالی و کامل که در رأس یک حکومت عادلانه انسانی جا گرفته باشد، آرزویی است که بشر از ابتدای تاریخ همیشه در انتظار آن به سر می برده و می برد. با توجه به این فرموده پیامبر - ص - که فقر را عامل ازبین رفتن ایمان معرفی کرده اند باید امام بعنوان حاکم جامعه موانع عدم ایمان که فقر مهمترین آنها میباشد را برطرف می نمودند پس دراین پژوهش به جایگاه عدل وچگونگی اجرای آن پرداخته می شود.
مقدمه:
معنا ومفهوم عدالت ازجنبه های مختلف
عدالت و دادگری، در لغت به معنای استقامت است - لغت نامه دهخدا، علی اکبر دهخدا، نشر بصیرت - و در برخی دیگر از آن به انصاف و قسط تعبیر کرده اند. - فروق اللغه، نشر بی تا، ص - 194در عدالت فردی بحث از نوعی شخصیت و توازن در رفتار و کردار است، اما عدالت اجتماعی ، عبارت است از ارزشی است که با فراگیر شدن آن ، جامعه، دارای شرائطی می شود که هر صاحب حقی به حق خود می رسد واور جامعه با تناسب و تعادل در جایگاه شایسته قرار می گیرد.
مفهوم عدالت اقتصادی ازدیدگاه امام - ع - :
عدالت اقتصادی مصداقی از عدالت در معنای وسیع آن است و به تعبیر دیگر، عدالت اقتصادی بُعدی از ابعاد گوناگون عدالت، از قبیل عدالت سیاسی، قضایی و فرهنگی است. معنای عدالت، در پرتو سخنان حضرت امیرالمؤمنین - ع - درمفاهیم چندی بیان شده است:
.1 در مواردی، عدالت به معنای مساوات و برابری به کار رفته است،1 به یک چشم بنگر به همگان، خواه به گوشه چشم نگری و خواه خیره شوی، تا بزرگان در تو طمع ستم بر ناتوانان نبندند و ناتوانان از عدالتت مأیوس نگردند.
.-2 در مواردی نیز، عدالت به معنای مراعات حقوق آمده است.:
.پس چون رعیت حق والی را گزارد و والی حق رعیت را به جای آرد، حق میان آنان بزرگ مقدار شود و راههای دین پدیدار و نشانه های عدالت برجا و سنت چنانکه باید اجرا، پس کار زمانه آراسته گردد و طمع در پایداری دولت پیوسته و چشم آز دشمنان بسته؛ و اگر رعیت بر والی چیره شود یا والی بر رعیت ستم کند، اختلاف کلمه پدیدار گردد و نشانه های جور آشکار و تبهکاری در دین بسیار، راه گشاده سنت را رها کنند.
3 گاهی نیز عدالت به معنای قرار گرفتن هر چیز در جایگاه واقعی خود معرفی شده است. آن حضرت می فرماید: ُ
عدالت کارها را بدانجا می نهد که باید.
امام علی - ع - پیش از آن که به عدالت از نگاه فردی بنگرد، جنبه اجتماعی آن را مد نظر قرار می دهد. آن حضرت عدالت را ناموس بزرگ اسلامی تلقی می کرد و از هر چیزی بالاتر می دانست. ممکن نبود به خاطر هیچ منظوری هیچ هدفی، کوچک ترین انحراف و انعطافی از آن پیدا کند و همین امر یگانه چیزی بود که مشکلات فراوانی برایش ایجاد کرداز نظر علی - ع - آن اصلی که می تواند تعادل اجتماعی را حفظ نماید و همه را راضی نگه دارد، به پیکره اجتماع، سلامت و به روح آن آرامش بدهد، عدالت اجتماعی است. اما جوروظلم حتی فرد ستم گر را به مقصد نمی رساند.
نمونه این سخن در نامه 46 نیز آمده است. - در ترجمه موارد نقل شده از نهج البلاغه، از ترجمه دکتر سیدجعفر شهیدی استفاده شده است - .
تاریخچه عدالت اجتماعی با نگاهی به تاریخ می توان چنین ادعا نمود که مفهوم عدالت اجتماعی برای اولین بار در حکومت از طرف امام علی - ع - پایه گذاری شد. از دیدگاه امام علی - ع - عدالت همه ی ابعاد سیاسی، اقتصادی، اداری و سازمانی را در برمی گیرد. درحالیکه چنین نظامی در نظام های باستانی و حکومت های غیراسلامی قرون وسطی موجود نبوده است. عدالت اجتماعی در چند قرن گذشته به صورت ابعاد فردی و متفرقه، تحت عنوان های عدالت سیاسی، عدالت و قانون، عدالت اقتصادی، عدالت اداری، عدالت و مساوات و عدالت توسعه و غیره بروز کرده است.
نظریات عدالت اجتماعی در غرب، برداشتی از تورات و انجیل، قوانین و حقوق مدنی روم و متفکرین آلمانی نژاد به شمار می رود.مفهوم عدالت اجتماعی عصر فئودالیسم اروپا با ظهور انقلاب فرانسه و پیدایش واحدهای جدید بین المللی »ملت دولت« تغییر نمود و ابعاد و مکاتب مختلف کنونی و رایج امروزی را به وجود آورد. ولی مفاهیم و نظریات متفکرین غرب، از افلاطون تا کانت، از لاک تا روسو، از مارکس تا گاندی و دیگران، آن جامعیت و همگرایی موجود در عدالت اجتماعی امام علی - ع - را دارا نمیباشند.
از آثار و نوشته ها و قوانین باقیمانده ی سومری ها و بینالنهرین باستانی چنین استنباط میشود که قبل از تاریخ، در آغاز هزاره ی سوم، پیش از آنکه حکومت های اقتدارگرا و مستبد ایجاد شوند،جوامع آن روزی از مردم سالاری و عدالت ویژه ای برخوردار بودند و نوع دولت آنها حکومتی و از بزرگان و ریشسفیدان جامعه بود که در مقابل مردم مسئولیت خاصی داشتند ولی با شروع تمدن باستانی و توسعهی دهات و شهرها، این عدالت و مردم سالاری اجتماعی تدریجاً به اقتدارگرایی و استبداد فردی و خانوادگی تبدیل می شود. در دنیای باستان قوانین آشوری ها، بابلیها، یونانیها و رومیها همه از مذاهب بت پرستی سرچشمه میگرفت و عدل و انصاف و منطق در آنها راه نداشت
در قوانین سومری که الهام بخش قانون نامه ی حمورابی است برای اولین بار از روابط بازرگانی، شرایط وام و ترتیب عقد قراردادهای مختلف سخن آمده است و مردم تشویق شده اند که قبل از مراجعه به محکمه، از طریق داوری عمومی اختلافات خود را حل و فصل کنند. از آنجا که کاهنان سومری از عموم طبقات، مالدارتر و ثروتمندتر و نیرومندتر بودند و این طبقه به دیگران ظلم میکرد و اموال آنها را غارت مینمود، گروهی به رهبری »اوروگاژینا« که در تاریخ باستان به عنوان یکی از اولین اصلاحطلبان معرفی شده است، علیه نظام آن زمان قیام کردند و خواستار اجرای عدالت شدند.
افلاطون در مباحث حقونی و قانونی خود به مقررات ظالمانه ی آن ایام اشاره و از قول کسی که در حال احتضار است شکوه آغاز می کند و میگوید: »ای خدایان آیا در پیشگاه شما سزاوار است که مرا در اموال خویش اختیار نباشد و نتوانم آن را به میل خود، میان دوستان، به نسبت محبت هر یک تقسیم کنم؟« به موجب قانون روم، قول زنان و پسران و غلامان اعتبار نداشت و محاکمه ی آنان در خانه انجام می گرفت و قاضی محکمه پدر خانواده بود و حضور خدایان خانگی حتی حق رأی اعدام را داشت.
مجموع این عوامل باعث شد که زمامداران یونان و روم، جهت جلوگیری از اعتراضات طبقهی پایین و احتمال قیام و آشوب آنها چارهجویی کنند. به موجب الواح دوازدهگانه که قبل از کشف قوانین حمورابی از قدیمترین قوانین مدوّن به شمار میرفت همهی اموری که مورد قبول عامه بود قانون خوانده میشد و بدین ترتیب قوانین که زادهی فکر بشر بودند همیشه در حال تغییر بودند. مثلاً در شهر آتن در یونان به فاصلهی سی سال دو بار مجموع قوانین مدنی به وسیلهی دراکون و سولون تغییر یافت. قوانین دراکون حافظ منافع اشراف ولی قوانین سولون مولود جنبش های اجتماعی آن روز آتن بود.
