بخشی از مقاله
چکیده
ادبیات عامیانهر قوم و ملّتی بخش عظیمی از فرهنگ معنوی آن ملّت است که سینه به سینه از نسلهای قدیم تا به امروز نقل شده و در گذر زمان حافظ هویّت فرهنگی ملّتها بوده است؛ این نوع ادبی شامل عادات، سنن، افسانه ها، قصه ها، باورها، آیینها، ترانهها، آداب و رسوم و بخش بسیار گستردهای است که پس از آشنایی ایرانیان با نوشتار و ادبیات غرب، مورد توجه قرار گرفت؛ بخش قابل توجه از ادبیات عامیانه ایران، افکار خرافهآمیز است که بر زبان عوام جاری است؛ این کاربردها در نثر فارسی و به خصوص در نوع ادبی داستان و رمان بیشتر از شعر بود؛ با این حال در شعر فارسی و به ویژه در شعر شاعرانی که با فرهنگ عامه آشنا بودند گستره ی وسیعتری یافت.
قاآنی به بسیاری از آداب و عقاید زمان خود که بین مردم عامه رایج بود، اعتقاد داشته و به آن ها پایبند بوده است؛ وجود نمونه های بی شمار خرافات و باورهای عامیانه در شعر قاآنی همه نشاناز دقّت و توجه او به آداب، عادات و عقاید رایج در زندگی عامه ی خلق دارد. در این مقاله سعی بر آن است با بررسی اشعار قاآنی و یافتن مواردی از خرافات، آداب و رسوم و باورهای موجود در اشعار او و توضیح و تبیین آنها چهرهی ادبیات عامه یا بخشهایی از آن در شعر قاآنی روشن شود.
مقدمه
واژهی خرافات، جمع خرافه، در اصل به معنی سخن بیهوده، باطل، افسانهای و اسطورهای است و در تداعی عمومی به عمل یا اعتقاد ناشی از نادانی، جهل، ترس از ناشناختهها، اعتقاد به جادو و بخت یا درک درست علت و معلول اطلاق میشود
بررسی باورهای عامیانه به منزلهی تأیید آن نیست و لیکن توجه بیشمار عامه به این عقاید خرافی، چه در حوزه ادبیات و چه در حوزه اجتماع در خصوص مسائلی که از قوهی درک و تجزیه و تحلیل آن عاجز بودهاند و قادر نبودهاند تفکری منطقی را بر آن حاکم کند نمیتوان صرف نظر کرد، زیرا بررسی این جنبه از باورها و اعتقادات از بسیاری زوایای تاریک زندگی گذشتگان پرده برمیدارد و آیندگان را از پیروی کورکورانه و صحه گذاشتن بر اعتقادات بیپایه و اساس برحذر میدارد؛ »برای از بین بردن اینگونه موهومات هیچ چیز بهتر از آن نیست که چاپ بشود تا از اهمیت و اعتبار آن کاسته، سستی آن را واضح و آشکار بنماید
بیان مسأله
در میان بسیاری از اشعار کلاسیک و نو، حتی در شاهکارها چه در ادبیات فارسی و چه در ادبیات زبان های دیگر اعتقاد به قضا و قدر، اشکال تمثیلی، خرافههای دور از عقل و منطق و اندیشههای نابخرانه به چشم می خورد. این اشعار باید به درستی مورد تجزیه و تحلیل و نقد و بررسی قرار گیرد، نه تنها اندیشه های نابخردانه و پندارهای واهی نموده شود، بلکه علل به وجود آمدن آن ها نیز مطرح گردد.
روش پژوهش
در این گزیده، نویسنده بعد از تعریف خرافات و علل گرایش به آن ها، به تحلیل و بررسی برخی از خرافات و اندیشه های نابخردانه- - مرتبط با افلاک و صور فلکی - گردش افلاک، نحس بودن بهرام، بخت و اقبال ناهید، سعد بودن مشتری و ... - ؛ اشکال تمثیلی - طلسم و تمیمه - ؛ خرافههای دور از عقل و منطق - مرتبط به افسانه ها و موجودات موهوم و متافیزیکی - پری، دیو، اژدها، هما، عنقا و ... - و خرافه های مربوط به باورهای پزشکی- در اشعار قاآنی پرداخته است، سپس با ذکر نمونههایی به روشن شدن عناوین مربوط پرداخته میشود.
پیشینهی پژوهش
هر چند در خصوص خرافات و نقش آنها در فرهنگها، کم و بیش آثار ارزندهای ارائه شده اما از آنجا که آنها به طور ویژه با حوادث و اتفاقات جامعه در هر زمان پیوندی خاص دارند، به طبع کاربرد برخی خرافات در هر دوره تفاوت قابل توجهای دارند.
تحقیقاتی در زمینه خرافات صورت گرفته است که البته تعدادی از آنها در مجلات علمی و ادبی چاپ شده از جمله: مقالهایی با عنوان »بررسی عوامل جامعه شناختی مرتبط با خرافات« نوشته ی صفی اله صفایی که در سال 1388 در فصلنامه مطالعات اجتماعی چاپ شده؛ یا مقاله »تقدیر و سرنوشت فارسی و تأثیر آن بر فرهنگ مردم ایران« نوشته محمدحسین کرمی که در سال 1383 در مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران چاپ شده است؛ یا مقالهای با عنوان »ریشه های خرافات و کارکرد آن ها در فرهنگ مردم« نوشته علی جهانشاهی افشار که در سال 1393 در دوفصلنامه فرهنگ و ادبیات عامه چاپ شده است؛ ولی در رابطه با عنوان این پژوهش، »بررسی و تحلیل خرافات و کج اندیشیها در اشعار قاآنی«، هیچ پژوهشی تا به حال صورت نگرفته است. این پژوهش میتواند یکی از اولین آثاری باشد که دربارهی خرافات وتأثیر آن در اشعار قاآنی بحث میکند و از این جهت پژوهشی نو به حساب میآید.
.1تعریف خرافه
خرافات و باورهای عامیانه »اعتقادات و گفتارهای نامعقولی است که ظاهری دلنشین و باور کردنی دارد اما بر هیچ یک از اصول عقلی و عملی استوار نیست« - ذوالفقاری،. - 45:1388 ذوالفقاری تنها وجه تشابه خرافات را با مثل، رواج آنها و تنها وجه تمایزشان را فقدان جنبه اندرزی خرافات و باورهای عامیانه دانسته و میگوید: عباراتی چون »عطسه علامت صبر است« و »سگ هفت جان دارد« و ....
خرافات و باورهای عامیانهای هستند که به اشتباه در زمره امثال ثبت شده اند - همان - . باور عامیانه که یک پدیده ی روحی- اجتماعی است، معلول زندگی آدمی و عکس العمل او در مقابله و جدال با طبیعت و محیط اسرار آمیز پیرامون وی است.
